گروه مطالعاتی مصر و شمال آفریقا
بحران آب بین مصر و اتیوپی؛ از منازعه تا همکاری
روز یکشنبه 23 شهریور1393، گروه مطالعات مصر و شمال آفریقای پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، نشستی را با عنوان "بحران آب بین مصر و اتیوپی؛ از منازعه تا همکاری" برگزار کرد. در این نشست که با حضور دکتر سید عبدالامیر نبوی مدیر گروه مطالعات مصر و شمال آفریقا، اعضاء و برخی از دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد تشکیل شد، خانم فاطمه شاه رضایی؛ پژوهشگر روابط بین الملل به ایراد سخنرانی پرداخت.
در ابتدا خانم شاه رضایی با اشاره به اینکه مساله بحران آب موضوعی است که امروزه بسیاری از کشورهای جهان را به نوعی درگیر کرده و تبعات داخلی و خارجی در پی داشته، اظهار داشت سازمانهاي بین المللی و از جمله کمیسیون توسعه پایدار، کشورهای مختلف جهان را از نظر میزان منابع تجدید شونده و تواناییهاي آنها براي تجهیز منابع مالی به چهار دسته تقسیم کرده اند که عبارتند از کشور هاي با درآمد سرانه بالا و تنش آبی کم، کشورهاي با درآمد بالا و تنش آبی زیاد، کشورهاي با درآمد کم و تنش آبی کم و در نهایت کشورهاي با درآمد کم و تنش آبی زیاد .بر این اساس آفریقا در دسته چهارم این طبقه بندي، از جمله اولین قربانیان بحران آب در جهان محسوب می شود.
وی اظهار داشت خاورمیانه از خشک ترین مناطق جهان است که با بارندگی نامنظم، مدیریت نارسای آب موجود، توزیع نامطلوب و تخصیص نا مناسب، نبود برنامه ریزی، نرخ بالای رشد جمعیت و در نهایت تعارضات بین کشورها بر سر تامین منافع آبی روبروست. وی در این خصوص از دو نوع نگاه متمایز بین واقع گرایان و لیبرال ها یاد کرد. نخست واقعگرایان که باور دارند هر کشوری که منابع آبی غنیتری در اختیار داشته باشد در مناسبات هیدروپلیتیک و ژئوپلیتیک منطقهای از قدرت اثرگذاری عمیقتر و بیشتری برخوردار است. دوم لیبرالها که کمبود منابع آبی را به عنوان فرصتی برای اتخاذ سیاستهای همکاری و همگرایی میپندارند به گونهای که با ایجاد سازمان منطقهای در خدمت فرآیند صلح وتامین رفاه حرکت شود.
خانم رضائی با بررسی وضعیت رود نیل در ابتدا ضمن معرفی موقعیت جغرافیایی آن اظهار داشت این رود از به هم پیوستن دو رود نیل سفید و نیل آبی در خارطوم به وجود می آید و به صورت یک رود به مصر جریان مییابد و در نهایت به مدیترانه می ریزد. آب نیل آبی در سودان به نیل سفید میپیوندد. نیل آبی یکی از دو شاخه اصلی رودخانه نیل است که از دریاچه تانا بزرگترین دریاچه اتیوپی و منبع اصلی آب نیل در اتیوپی سرچشمه میگیرد. وی با اشاره به مصر به عنوان یک تمدن رودخانه ای و رابطه ناگسستنی این کشور در طول حیات خود با رود نیل، به افزایش اهمیت استراتژیکی، ژئوپلتیکی، اقتصادی و حیاتی نیل برای مصر با توجه به دلایلی مانند افزایش نیاز به آب به منظور توسعه اقتصادی، کشاورزی، صنعتی و نیز عامل مهم تامین آب نوشیدنی ۸۰ میلیون جمعیت خود اشاره نمود. به موازات این ها افزایش توجه کشورهای دیگر حوزه نیل به استفاده از آب نیل نیز وجود دارد، با عنایت به تجمیع این دلایل می توان گفت که اکنون از قرار گرفتن مصر در شرایط سرنوشت سازی صحبت می شود که به نوعی حیات سیاسی این کشور را در آینده تحت تاثیرات خود قرار خواهد داد.
بیش از ۹۵ درصد از آب مصر توسط حوزه رودخانه نیل تامین میشود. شهرهای بزرگ و بیشتر روستاهای مصر پیرامون نیل ساخته شدهاند و حیات میلیون ها نفر که در دو سوی نیل زندگی میکنند به این تنها منبع آب آشامیدنی مصر وابسته است. وی اظهار داشت که رشد سریع جمعیت، خشکسالیهاي گسترده و ناكافي بودن بارندگی و گرایشات سایر کشورهای آفریقایی به توسعه اقتصادی و اجتماعی باعث شده تا بر حسب شرایط، بحث حق استفاده از رود نیل برای کشورهای دیگر، نیز تشدید گردد. هرچند این امر از سالهای پیش نیز مطرح بوده است اما با توجه به آشفتگی ها و ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی مصر پس از انقلاب، با روی کار آمدن السیسی نقش رود نیل و حق استفاده تاریخی از آن بر اساس معاهدات گذشته پررنگتر و حساستر شده و سمت و سو و چگونگی سیاست مصر در این مسئله بسیار حائز اهمیت است. هم چنین ادعاهای جدی و مکرر اتیوپی مبنی بر حق استفاده بیشتر از رود نیل و آغاز ساخت سد النهضة، موضوع بهرهبرداری سایر کشورهای آفریقایی به ویژه اتیوپی از رود نیل را، به عنوان یکی از مسائل سیاست خارجی مصر قابل طرح نموده است.
در ادامه خانم شاه رضایی با اشاره بر ساخت سد النهضه به عنوان موضوع اصلی اختلافات حاد سیاسی بین مصر و اتیوپی و پیامدهای گوناگون آن اظهار داشت دولت اتیوپی در حال ساخت سد نوزایش یا النهضه بر روی رودخانه نیل است و این در حالی است که مصر به شدت به آب نیل وابسته بوده و نسبت به این امر واکنش منفی نشان داده است اما در این بین کشور سودان از ساخت سد النهضه به خاطر پیامدهای مثبتی که برای مناطق مختلفی از این کشور دارد استقبال کرده است. در ادامه وی با اشاره به اینکه کشمکشها بین مصر و اتیوپی از سال ۲۰۱۱ آغاز شده است به مقایسه دو کشور مصر و اتیوپی و نیاز شدید آنها به آب برای توسعه پرداخت. رودخانه نیل به عنوان یکی از اصلیترین منابع آبی از میان هر دو کشور عبور میکند. اتیوپی با آغاز کار احداث این سد بزرگ روی رودخانه نیل، درصدد است با تکمیل آن ظرف سالهای آینده؛ بهبود و پیشرفت بخش انرژی، کشاورزی، صنعت، بهداشت و توسعه شهری و روستایی را تحقق بخشد. اتیوپی بر این باور است که این سد برق آبی هیچ لطمهای به کشورهای پایین دست رود یعنی مصر یا سودان، نخواهد زد. در مقابل مصری ها باور دارند که این سد آب نیل را روی آنها خواهد بست و مصر با مشکلات جدی و اساسی روبه رو می شود. هزینه اتمام این پروژه عظیم بیش از ۴ میلیارد و ۸۰۰ هزار دلار پیش بینی شده و دولت اتیوپی قصد دارد آن را از محل درآمدهای خود و همچنین فروش سهام و اوراق قرضه و سرمایهگذاری خارجی تامین کند. سد نوزایش در آینده توانایی ظرفیت تولید بیش از هزار مگاوات برق یا سه برابر ظرفیت بزرگترین سد مصر یعنی" اسوان" را خواهد داشت. ۶۰۰۰ مگاوات تولید برق یعنی بیشتر از شش نیروگاه هستهای و در این صورت نام اتیوپی به عنوان بزرگترین تولید کننده برق در آفریقا رقم خواهد خورد. وی در ادامه با تاکید بر فقیر بودن اتیوپی و تمایل و حق این کشور برای گام برداشتن به سوی توسعه اظهار داشت از ۷۵ میلیون جمعیت آن تنها ۸۰۰ هزار تن به برق دسترسی دارند. این یکی از دلایلی است که اتیوپی حتی پس از تهدیدهای مصر اعلام کرده که کار پروژه را تحت هر شرایطی ادامه خواهند داد.
در ادامه این پژوهشگر به تاثیرات امنیتی و سیاسی ساخت سد در دو بعد داخلی و خارجی توجه کرد. وی اظهار داشت از نگاه کارشناسان مصری ساخت سد النهضه عامل کاهش 20 درصدی سهم مصر از منابع آبی نیل خواهد شد و میزان آب را به یک پنجم کاهش می دهد. بسیاری از اراضی کشاورزی مصر لم یزرع میشوند و در همان حال عامل افزایش قدرت اتیوپی در برابر همسایگانش خواهد بود در حالی که مصر و سودان درگیر کمبود آب و تبعات شدید آن هستند. شاه رضائی در خصوص سیاست خارجی مصر در قبال این موضوع و موضع گیری های این کشور اظهار داشت که با نوعی چرخش در این خصوص مواجه می شویم. برای مثال شاهد دو رویکرد متفاوت بعد از انقلاب مصر در زمان مرسی و دوران سیسی هستیم. مرسی و سران اخوان و حتی پیشنهادات برخی رهبران مخالفین دولت بیشتر رنگ و بوی منازعه جویانه داشت ولی عملکرد فعلی سیسی تا اینجا بیشتر نمایانگر تمایلات همکاری جویانه و مذاکره محور بوده است.
در ادامه برای روشن تر شدن موضوع به بیان موضع گیری های رسمی و غیر رسمی مصر، اقدامات دیپلماتیک، اظهارات مقامات مصری، نشست ها و مذاکرات نمایندگان و مقامات مصر و سودان و اتیوپی، در دوران مرسی و سیسی و نیز بررسی مقایسه ای آنها پرداخته می شود.
وی هم چنین با اشاره به نگاه اسرائیل و آمریکا در موضوع همکاری ها و سرمایه گذاری های انرژی در حوزه نیل و اتیوپی و نیروهای تندرو اسلامی به عنوان خطر و تهدیدی برای آینده اسراییل و برشمردن برخی موارد مرتبط نظیر دشمنی معمول مردم مصر با اسرائیل، ضمن بیان نظرات آقای دکتر احمدی یادآور شد قدرت یافتن اخوان در این کشور میتوانست به افزایش قدرت اسلامگرایان منجر شود از این رو بعد از سرنگونی مبارک، طرح ساخت این سد به سرعت و به طور جدی مطرح شد و این گونه به ذهن متبادر می شود که هدف آن کاهش قدرت مصر در بلند مدت و نیز کاهش قدرت اسلامگرایان در منطقه است. در ادامه وی پیرامون برخی تحرکات و حمایتهای اسراییل در این موضوع نظیر برخورداری اتیوپی از حمایت زیردریایی های اسرائیل و آمریکا صحبت نمود و در بررسی رفتار اتیوپی، اظهار داشت برخورداری این کشور از این پشتوانه حمایتی به عنوان یکی از دلایل پافشاری و سرسختی آن در احداث سد قابل اعتنا است. مصر معتقد است اسراییل پشت ساخت این سد ایفای نقش می کند، بر اساس این تفکر پس از ساخته شدن و تکمیل سد، مصر و سودان زیر چتر اتیوپی رفته و ناگزیر به حمایت از مواضع این کشور و هم چنین اسرائیل خواهند بود و آنها از این سد به یک عنوان اهرم کنترلی موثر بهره خواهند برد چرا که اگر اسرائیل دست به تخریب سد و یا حتی سرریز آن بزند با سیلاب ناشی از آن، دو سد دیگر جبل علیا در سودان و اسوان در مصر تخریب خواهد شد. وی با اشاره به برخی نظرات و تحلیل های کارشناسان و صاحب نظران تاکید کرد این باور وجود دارد که این طرح دارای اهداف استراتژیک و سیاسی است و رژیم صهیونیستی پس از سرنگونی حسنی مبارک و با هدف محاصره ملت مصر به دنبال این است که در احداث این سد و عملیات مربوط به آن سرمایه گذاری و مشارکت داشته باشد. برخی دیگر از نظرات مطروحه با تکیه بر مستعمره دانستن اتیوپی و عدم استقلال در اتخاذ تصمیمهای سیاسی و نیز روابط نزدیک و دوستانه با اسرائیل، مطرح شدن سد النهضة را در سیاستهای اسرائیل در راستای تامین بعضی اهداف این کشور تعریف می کنند، اهدافی نظیر موفقیت در رساندن آب به صحرای نقب و اجرای طرح کانال آب صلح و امنیت و آرامش خاطر اسرائیل بابت دسترسی به آب به عنوان یکی از اهداف بلند مدت آن، یا تلاش اسراییل در تبدیل موضوع آب و احداث سد به عامل فشار و ابزاری تأثیرگذار بر رفتار و سیاست های مصر با لحاظ کردن دامنه و نتایج تحولات گسترده این کشور و محدودیتها ی موجود در سیاستهای السیسی.
او با اشاره به حائز اهمیت بودن مصر برای ايالات متحده به لحاظ استراتژيك و البته با نگاه معطوف به امنیت رژیم صهیونیستی از سوی آمریکا، اظهار داشت پتانسیل بالای مصر در سرپرستی جریاناتی از مسائل سياسي و فرهنگي دنياي عرب در این نوع نگاه بی تاثیر نیست. هم چنین گفته می شود با توجه به پیشنهاد آمریکا در سال1964 و در راستای مقابله به طرحهای شوروی سابق در مصر در خصوص ساخت چهار سد در کشور اتیوپی ، اکنون این سناریو نیز محتمل است که دولت کنونی اتیوپی با بهره مندی از مراتبی از حمایت غیرعلنی آمریکا اقدام به تاسیس سد النهضه کرده باشد.
او با اشاره به بازیگری قدرت های منطقه ای و بین المللی اظهار داشت نکته ای که نباید مغفول بماند این است که اتیوپی برای تحکیم و تثبیت موقعیت خود در برابر مصر نیاز ضروری به حمایت بازیگران منطقه ای و بین المللی خواهد داشت. پس اگر به ماهیت و چگونگی رویکرد بازیگران دخیل در موضوع ساخت سد بپردازیم می توان گفت از یک سو اسرائیل می تواند نقش با اهمیتی در حمایت از اتیوپی ایفا نماید. از طرف دیگر جذب سرمایه گذاران بین المللی و منطقه ای آدیس آبابا در ساخت این سد به نوعی ایمن سازی از تهدیدهای مصر خواهد بود و از سوی دیگر همان طور که اشاره شد اسرائیل با حمایت از اتیوپی می تواند در کنار فشار بر مصر طرح ها و برنامه هایی مانند رساندن آب به صحرای نقب، اجرای طرح کانال صلح براساس آب رود نیل و ... را امکان پذیر یا محقق نماید.
در آخر این پژوهشگر به بررسی رویکرد سه دولت مصر, اتیوپی و سودان پرداخت. در خصوص رویکرد مصر اظهار داشت دولت مصر سعی کرده با تاکید بر روابط تل آویو با اتیوپی ، حمایت کشورهای عرب زبان را نسبت به موضع خود جلب کند تا بتواند دولت اتیوپی را از ساخت سد منصرف کنند و با رایزنی با اسراییل و امریکا ، مانع از حمایت های تل آویو و واشنگتن از ساخت سد النهضه شود. لذا بدیهی است هر دو کشور با توجه به افزايش نيازهاي آبي خود طی چند دهه گذشته درصدد بهره برداری حداکثری از هر فرصت ممکن به خصوص از شرايط بين المللي به منظور تقويت مواضع خود و تامین اهدافشان باشند. تا قبل از سقوط رژيم مبارک به دلیل برخی ملاحظات غرب در اعمال حمایت از مصر شرايط بين المللي بیش از امروز به سود این کشور بود اما بعد از وقوع تحولات سیاسی و از دوران اخوان المسلمین به بعد و شکل گيري نظام سياسي جديد در این کشور، این شرايط تا حدودي سمت و سوی متفاوتی پیدا کرده است. از اين رو است که اغلب گفته می شود اتيوپي چراغ سبز لازم را از غرب و به ویژه آمريکا دريافت کرده است . بر همين اساس نمي توان به آسانی نقش اسرائيل و امريکا را در تشويق و ترغیب اتيوپي به ساخت سد النهضه انکار نمود. در پرتو یک تقسیم بندی کلی می توان گفت مصر در برابر ساخت سد النهضه و با نگاهی معطوف به خطرات حاصل از آن برای امنیت ملی خود، رویکردهای متفاوتی را دنبال کرده است که طیف گسترده ای، از کسب حمایت ملی برای اتخاذ یک رویکرد واحد در مقابل اتیوپی, استفاده از روش های دیپلماتیک نظیر احضار و ملاقات سفیر اتیوپی، تاکیدات حقوقی(توافقنامه سال 1929 میان دو کشور مصر و بریتانیا و عهدنامه مصر و سودان در سال 1959) تا تهدیدات نظامی(در دوران مرسی) را در بر می گیرد.
این پژوهشگر در ادامه به رویکرد اتیوپی اشاره کرد و اظهار داشت اتیوپی با توجه به تحولات و بحرانهای چند سال گذشته مصر و بحران سیاسی و امنیتی حاکم بر این کشور سعی نموده با جلب حمایت های منطقه ای و بین المللی و سرمایه گذاران، ساخت سد النهضه را به پیش ببرد و غیر از بهرهوری اقتصادی از این سد و پبشبرد برنامه توسعه ملی، النهضه تبدیل به عامل فشاری بر سیاست خارجی مصر شود تا به اهداف سیاسی و راهبردی اش دست یابد و از طرفی نیز بر ساخت این سد به منظور تولید برق پافشاری کرده و از آن به عنوان یک پژوره ضروری ملی یاد می کند، در صورتی که شبهاتی در مورد اهداف این طرح وجود دارد از جمله این که یکی از اهداف آن محدود نمودن دسترسی به آب است با این استدلال که سدی با ظرفیت 74 میلیارد متر مکعب آب، تنها برای تولید برق نخواهد بود و چنان چه هدف تنها تولید برق باشد احداث سدهایی کوچک تر نیز کفایت خواهد نمود. با استناد به این دلایل و تاکید بر بعد سیاسی این طرح گقته می شود اتیوپی به دنبال ارتقا جایگاه سیاسی خود در عرصه بینالمللی است. به عنوان مثال دکتر مغاوری شحاته، کارشناس آب در مصاحبه با روزنامه النهار، هدف اتیوپی را از ساخت سد النهضة سیاسی دانسته و نقش اسرائیل در این زمینه را پررنگ قلمداد میکند. وی سپس در مورد اقدامات دیپلماتیک اتیوپی و امضای قرارداد 2010 با مشارکت شش کشور از اعضای ابتکار حوزه نیل با هدف پایان دادن به سلطه مصر بر رود نیل و نفی حق وتوی این کشور و نیز تصویب چهارچوب و شرایط توافق نامه همکاری های جدید رود نیل در سال 2013 که پنج دولت دیگر حوزه نیل یعنی روآندا، تانزانیا، اوگاندا، کنیا و بوروندی) آن را امضا کرده اند و هم چنین تلاش های مصر برای حفظ معاهدات پیشین، توضیحاتی را ارایه نمود. در آخر خانم شاه رضایی با اشاره به رویکرد دولت سودان در حمایت از ساخت سد النهضه بر روی رود نیل دراتیوپی بیان داشت سودان بر خلاف مصر نه تنها این طرح را برای کمک به کشاورزی در سودان موثر و موضوعی مرتبط با توسعه و منافع این کشور می داند بلکه با انتقاد از شیوه برخورد مصر با بحران سد النهضه اتیوپی، طبق اظهارات ابراهیم غندور، معاون رئیس جمهور این کشور خواهان خارج کردن این موضوع از چارچوب سیاسی به چارچوب فنی می باشد.
این دید گاه موافق دولت سودان پس از مذاکرات طولانی به عنوان دلیلی بر موافقت دولت اتیوپی با نشست سه جانبه در باره پروژه ساخت سد النهضه تلقی می شود. سودان بر این باور است که با ساخت این سد از چند امتیاز از جمله افزایش ظرفیت آبیاری، برق، همراهی در پروژه های بزرگ مشترک کشاورزی با اتیوپی و در امان بودن از سیلاب ها برخوردار خواهد بود.
خانم شاه رضایی در نتیجه گیری اظهار داشت با در نظر گرفتن عملکرد دولت فعلی در قیاس با مواضع رسمی و غیر رسمی سابق در مصر و به نوعی چرخش سیاست خارجی آن به انضمام تغییر یا تعدیل مواضع سایر کشورها نسبت به این امر، می توان به نوعی شاهد حل و فصل موضوع به شکل همکاری جویانه و مسالمت آمیز بود.