گروه مطالعاتی روندهای فکری در خاورمیانه
مستند «اسامه»: بازتولید خشونت از دهلیز سنت و به نام دین!
چکیده برنامه
کسانی که برنامه های گروه روندهای فکری مرکز مطالعات خاورمیانه را دنبال می‌کنند می‌دانند که یکی از سه برنامه اساسی گروه، خشونت‌پژوهی و تمرکز و تفحص در این سؤال بی‌پاسخ است که چرا منطقه غرب آسیا، این قدر و این گونه کپسول خشونت شده است! در راستای پاسخ به این سوال دوران ساز ، قریب به شش سال است که گروه روندهای فکری، اعضا و مهمانان گروه، کتاب‌های اساسی می‌خوانند، تماشا و نقد فیلم می کنند و به بحث می پردازند تا ریشه‌های روانی ، راهبردی ، سیاسی و عقیدتی این همه خشونتکاری را در یابند.
در جلسه روز یکشنبه این گروه (25/ 6 /1397)، مستند معروف «اسامه» در سالن نمایش مرکز پخش و سپس حضار این نشست ، متن و زاویه دید مستند را مورد بررسی قرار دادند. مستند اسامه، ساخته یک فیلم‌ساز افغان به نام صدیق برمک است که در سال 2003 و بعد از سقوط طالبان در افغانستان روی پرده رفت و روایت حکایت فقر در افغانستان است که به واسطه ترور، تحجر و تجاوز، در چنگال فقر و خشم گرفتار آمده است. صدیق برمک مانند دو کار درخشان دیگرش (بیگانه و جنگ تریاک) زندگی دختر نوجوانی را به تصویر می‌کشد که زیر فشار فقر و حملات بی‌امان طالبان علیه غیرطالبان بخصوص زنان افغان ، ناچار به کار و تهیه نان برای خانواده یتیمش می‌شود، اما جنسیت زنانه‌اش مانع شده است تا او بتواند در جامعه ای مردسالار و زیر نگاه زن‌ستیز سنت، کاری را آغاز کند. وی ناچار موهایش را کوتاه می‌کند، برقع را کنار می‌زند، صدای نازک دخترانه‌اش را بم می‌کند تا وارد بازار کار شود.
کارگردان به زیبایی تصویر می کند که یکی از کارهای ضروری برای پسران افغان، کلاس‌های شرع است و همین کلاسهاست که موجب افشای جنسیت اسامه می‌شود و دستگاه قضایی طالبان در نهایت او را به عقد پیرمردی سالخورده در می‌آورد تا در ازای تدارک نان او، جان و جسمش را صاحب شود!
گفتنی است بازیگر نقش اسامه «مارینا گلبهاری» است که به هنرمندی تمام ایفای نقش می‌کند و موجب می‌شود تا این فیلم جوایز زیادی را کسب کند.
بعد از نمایش این مستند 55 دقیقه‌ای، موضوعات تکنیکی و سیاسی پنهان در لابه‌لای آن مورد وارسی حاضرین جلسه قرار گرفت. از بین نقطه نظرات گفته‌شده، این نکات به تأکید و تکرار برجسته شد:
یک. آیا صدیق برمک در روایت فقر و تجاوز و تحجر، بیطرف است؟ یعنی سهم طالبان متحجر را به اندازه آمریکایی‌های متجاوز به یکسان ادا کرده یا یکی را به نفع دیگری قربانی نموده است؟
دو. آیا اسامه آیینه‌ی تمام‌نمای همه جمعیت افغانستان است یا کارگردان، یک کشور را در یک فیلم عاطفی و تاریک خلاصه نموده است؟
سه. آیا در جامعه سنتی، زنان به قسمی که صدیق برمک نشان می‌دهد، قربانی‌اند و مردان سنگدل؟ چرا این مستند عاری از کوچکترین محبت و ایثار و نیز لبریز از سیاهی و نفرت است؟
به طور کلی، فیلمی 55 دقیقه‌ای به وساطت احساس موفق شده است نگاه میلیون‌ها بیننده را به روندی غم‌بار و خشونت‌پرور در افغانستان پیوند بزند. آن هم در دورانی که به تعبیر کارگردان ، مردم افغانستان یک تراژدی واقعی را تجربه می‌کردند و هیچ‌کس حق تصمیم‌گیری بر خود را نداشت!