گزارش نشست گروه روندها و جریان های فکری در ایران و خاورمیانه با عنوان «امکان و مکانیسم کاربرد اندیشه سیاسی در عمل»

امکان و مکانیسم کاربرد اندیشه سیاسی در عرصه عمل، عنوان نشست تخصصی ­ای است که روز پنج شنبه ۹ بهمن ­ماه ۱۳۹۹ توسط گروه مطالعاتی روندهای فکری در ایران و خاورمیانه وابسته به پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزار گردید. این نشست علمی با حضور قدیر نصری رئیس پژوهشکده و استاد اندیشه سیاسی دانشگاه خوارزمی، مختار نوری مدیر گروه روندهای فکری، سیدحکیم کمال از روشنفکران افغانستانی و دانشجوی دکترای فلسفه سیاسی در دانشگاه هایدلبرگ آلمان و عارف عبادی دانش آموخته نظریه سیاسی از دانشگاه ناتینگهام انگلستان و پژوهشگر مهمان در گروه روندهای فکری و علاقه­مندان به این حوزه در بستر فضای مجازی برگزار گردید. در ادامه شرح مختصری از موضوعات مطرح شده توسط سخنرانان در این جلسه ارایه خواهد شد.

مختار نوری

در ابتدای این جلسه مختار نوری به عنوان مدیر نشست با اشاره به هدف اصلی این جلسه یعنی بررسی رابطه نظریه و پراکسیس، با این موضوع بحث را آغاز کرد که فلسفه کاربردی و به کار بستن اندیشه ها و روش های فلسفی همواره یکی از بحث های مهم در حوزه فلسفه و فلسفه سیاسی است. ایشان با نقل قول از توماس اسپریگنز در کتاب «فهم نظریه های سیاسی» مطرح کردند که نظریه ها و اندیشه های سیاسی از روی خوشی و دل سیری ارایه نشده اند و هر یک آمده اند تا درد و رنجی را از زندگی بشر بکاهند. از این منظر است که مل تامپسون نیز فلسفه سیاسی را امری عملی می­داند. در چنین فضایی به نظر می رسد افلاطون را بحران عدالت، ماکیاوللی را بحران ثبات، هابز را بحران اقتدار، لاک را بحران مشروعیت، برک را بحران مدنیت وادار به اندیشیدن و ظهور شاهکارهای فکری چون جمهوریت، شهریار، لویاتان، دو رساله و امثالهم رهنمون ساخته است. در دوران معاصر نیز بسیاری از فلاسفه و متفکران سیاسی این رویه را در پیش گرفته اند، به‌ گونه ای که ژان پل سارتر همراه با دانشجویان معترض در سال ۱۹۶۸ به خیابان رفت، برتراند راسل درگیر مبارزه برای خلع سلاح هسته ای بود و آلن بدیو نیز فلسفه برای مبارزان را تجویز می­کند. بنابراین به زعم نوری، صدر و ذیل اندیشه سیاسی غرب از افلاطون تا جان راولز، کاربردی و معطوف به حل مسائل و بحرانها در جوامع سیاسی مختلف است. حتی در اندیشه سیاسی اسلامی نیز فلسفه سیاسی فارابی ناظر بر حل و فصل بحران خلافت و جانشینی پس از پیامبر اکرم(ص) است. در چنین بستری جامعه ایران در دوران معاصر و از عصر مشروطیت تا کنون به دلایل مختلف و از جمله انحطاط فکری همواره دریافت کننده و مقصد اندیشه های سیاسی غربی بوده است. مارکسیسم، لیبرالیسم، هایدگریسم، پوزیتیویسم، پست مدرنیسم، نولیبرالیسم، جماعت گرایی، چپ نو و ... از دیدگاه‌ها و مکاتب فکری رایج در جامعه سیاسی و روشنفکری ایران بوده اند. 

 بنابراین موضوع کاربست اندیشه های سیاسی هم از منظر سیاستگذاری و هم از حیث آکادمیک قابل توجه و بررسی است. در حوزه سیاستگذاری ما با این پرسش محوری مواجه ایم که تا چه میزان می توان اندیشه بنیاد و معرفت بنیاد عمل کرد و سیاست های اتخاذ شده را بر اندیشه های سیاسی بنیادین متمرکز ساخت. در عرصه آکادمیک نیز این موضوع مورد توجه اهل علم قرار گرفته است، تا جایی که در دوره های تحصیلات تکمیلی ما شاهد دروس و سرفصلی چون « کاربرد نظریه های سیاسی» هستیم. بطور کلی، ما ضمن توجه و التفات به تفاوت های میان اندیشه سیاسی، نظریه سیاسی، ایدئولوژی سیاسی، فلسفه سیاسی، کلام سیاسی، پرسش از امکان و مکانیسم کاربست اندیشه سیاسی در عرصه عمل را به بحث گذاشته ایم. البته به همان میزان که از امکان کاربست اندیشه ها صحبت به میان می آوریم، از این امر نیز آگاهیم که برخی متفکران و محققان این حوزه میان دو عرصه اندیشه و عمل سیاسی جدایی می بینند و از امتناع و عدم کاربست صحبت به میان آورده اند. حسب چنین وضعیتی ما با اتخاذ نوعی تساهل معرفتی تلاش داریم تا رویکردهای مختلف در این حوزه مهم را به بحث و بررسی بگذاریم. در ادامه نکات کلیدی هر یک از اساتید و سخنرانان در این جلسه مطرح خواهد شد.

سیدحکیم کمال

سید حکیم کمال روشنفکر افغانستانی و دانشجوی دکتری فلسفه سیاسی در دانشگاه هایدلبرگ آلمان در ابتدای مباحث خود تاکید داشتند که ابتنای مباحث ایشان بر فلسفه سیاسی استوار است. از این رو ایشان این موضوع را طرح نمود که ضرورت نظم جمعی ایجاب می کند ما به فلسفه سیاسی مراجعه کنیم. به زعم کمال، منظور از ما در اینجا «مای فارسی زبان»، «مای مسلمان» و «مای خاورمیانه ای» است که در معرض افکار سیاسی غربی قرار گرفته ایم. ایشان با توجه به پرسش های بنیادین فلسفه سیاسی بحث خود را مطرح نمودند و حسب توجه به دغدغه فلاسفه سیاسی به نظم سیاسی صحیح اشاره نمودند. از نظر کمال فلسفه سیاسی در اصل همان فلسفه دولت و شناخت آن است. از نظر این محقق حوزه فلسفه سیاسی، می توان از سه چشم انداز اصلی در حوزه عدالت نام برد. به زعم ایشان عدالت رالزی، نوسباوم و والزر از جمله مهمترین چشم اندازهای عدالت در دنیای معاصر هستند که می توان از آنها در جوامع غیرغربی نیز بهره گرفت. از نظر این محقق ما هنوز در دنیای غیرغربی فلسفه سیاسی نداریم، اگرچه دیدگاههای فارابی مطرح است اما نمی توان در عرصه عمل آن را پیاده کرد، زیرا به یک نظم سیاسی سلسله مراتبی می رسیم که شهروندان به صورت خوبی دیده نمی شوند و از اعتبار برخوردار نیستند. بنابراین مسئله این است که ما چگونه می توانیم به فلسفه سیاسی در خاورمیانه و جهان اسلام برسیم؟ به نظر کمال، برای این کار به نظر می رسد که باید در ابتدا مرجع اجتماعی را مشخص کنیم. برای شناخت این مرجع باید ساحت وجودی انسان را شناسایی کرد و از این طریق به نظم نیک رسید. از نظر کمال یکی از بحث های مهم در حوزه اندیشه سیاسی و کاربست آن عدالت اجتماعی است و برای رسیدن به سطح بالایی از عدالت باید به صورت زمینه مند برخورد کرد و تاریخ،سنت، ارزش‌ها و فرهنگ جوامع را در نظر گرفت.

عارف عبادی

دومین سخنران این نشست عارف عبادی بودند که مباحث متفاوتی را در خصوص کاربست اندیشه سیاسی در عرصه عمل مطرح نمودند. سخنرانی آقای عبادی در تعارض با دیدگاههای مطرح شده توسط دیگر سخنرانان این نشست بود. به هر میزانی که دیگر سخنرانان در دفاع از رابطه اندیشه سیاسی و کاربست آن در عرصه عمل صحبت کردند، عبادی از تفاوت این دو حوزه و امتناع کاربست اندیشه سیاسی صحبت به میان آورد.‌ عبادی بیان داشت که قصد دارد دو استدلال را در خصوص بحث حاضر مطرح کند. مدعای اصلی ایشان این بود که باید بین اندیشه سیاسی و عمل سیاسی فاصله باشد و نظریه سیاسی نباید کاربرد داشته باشد. آقای عبادی برای طرح مدعای اصلی خود دو نوع استدلال معرفت شناسی و اخلاقی را مطرح نمودند. از نظر عبادی از عصر روشنگری هدف فلاسفه سیاسی شناخت جامعه و حرکت آن به سوی وضعیت بهتر است. اما این دیدگاه همیشه دیدگاه اصلی نبوده است و دیدگاههای متفاوت تری نیز ارایه شده است. از نظر عبادی باید میان دانش سیاسی و عمل سیاسی تفکیک قائل شد، زیرا کسی که علم سیاست خوانده است لزوما سیاستمدار خوبی نخواهد شد. بنابراین برای ایجاد تصمیمات خوب در هر حوزه ای باید به صورت تجربی وارد عمل شد تا بتوان رفتار بهتری از خود بر جای گذاشت. 

نظریات به نوعی یک انتزاع گونگی از جهان واقعی هستند و نوعی جهانشمولی را تعمیم می دهند، در حالیکه برای فهم هر واقعیتی از جمله واقعیت سیاسی باید جزئیات آنها را مورد بررسی و شناخت قرار داد. نمی توان با یک نظر سیاسی واحد همه پدیده های زندگی واقعی را مورد مطالعه قرار داد. از نظر عبادی جهان متکثر و چندگانه است که باید در عمل آن را شناخت. این محقق حوزه اندیشه سیاسی معتقد است که در عرصه عمل سیاسی دانش سیاسی نمی تواند هیچ کمکی به ما بکند. از نظر عبادی بسیاری از دیدگاههای مطرح در حوزه اندیشه سیاسی برآمده از غرب است و با جامعه ایرانی همخوانی ندارد. بنابراین بر مبنای استدلال معرفت شناسی مطرح شده توسط ایشان حوزه نظر و عمل سیاسی متفاوتند و نمی توان آنها را با هم به کار گرفت.

قدیر نصری

دکتر نصری سخنران پایانی این نشست مطرح کرد که بیش از هر چیز در پی طرح پاسخ به یک پرسش هستم و آن این است که اندیشه سیاسی و کاوش در ارکان جریان های فکری به چه کاری می آید؟. ایشان همچنین پرسش های دیگری نیز در این خصوص مطرح نمودند که آیا کاربست نظریه یا تئوری در عرصه عمل ممکن است؟، آیا تجربه قابل اتکایی در این زمینه وجود دارد؟، اگر پاسخ مثبت یا منفی است دلیل و دلایل آن کدامند؟. از نظر نصری طرح چنین بحث هایی از آن رو اهمیت دارد که اولا اندیشه سیاسی در ایران در پستوی نظر و انتزاع فرومانده و معمولا به عرصه عمومی و ماجراهای اینجا و اکنون وارد نمی شود، ثانیا بسیاری از امور واقع مثل نابودی محیط زیست، تبعیض و بی عدالتی، اموری صرفا عینی و نه فکری پنداشته می شوند. به زعم نصری، از حیث روشی ، هر نوع از اندیشیدن، سیاسی نیست، هر قسم نظرورزی در باب امور سیاسی نیز ، اندیشه سیاسی به شمار نمی آید. اندیشه غیرسیاسی معمولاً به پرسش از هستی، آفرینش انسان، مردم شناسی، جامعه شناسی و باستان شناسی و مواردی از این دست می پردازد. ایشان با ذکر چند نمونه از تجربه اروپایی، رابطه اندیشه سیاسی و کاربست آن در عرصه عمل را نیز نشان دادند. با بررسی آثار مورد بررسی ایشان به دنبال طرح این موضوع بودند که مسائلی چون نابودی محیط زیست، نابرابری، تبعیض، مسائل جنسی و ... مورد بررسی فکری و اندیشه ­ای قرار می گیرند. بنابراین از نظر دکتر نصری لازم است در ایران نیز دروس اندیشه سیاسی از محدوده نظرورزی صرف بیرون آورده شود و به تامل در بحران ها بپردازد. البته به زعم ایشان پیش شرط چنین کاری این است که ابتدا خود اندیشه فهم شود وگرنه کاربست اندیشه ای که خوب فهم نشده است فاجعه بار خواهد بود.

این جلسه علمی با پرسش و پاسخ میان مخاطبان با سخنرانان به پایان رسید. پرسش های مختلفی توسط حضار در خصوص موضوعات مطرح شده پیرامون اندیشه سیاسی و کاربست آن در عرصه عمل ارائه گردید. لازم به ذکر است که مطالب تفصیلی این جلسه در کتاب سال گروه روندهای فکری انتشار خواهد یافت. گروه مطالعاتی روندهای فکری پژوهشكده مطالعات استراتژیک خاورمیانه امیدوار است چنین آثار و نشست­هایی بتواند در حل و فصل معضلات جامعه، کشور ایران و منطقه خاورمیانه نقش داشته باشند و راههای برون رفت از معضلات موجود را بگشایند. بدون تردید مسائل و معضلات هر حوزه تنها توسط محققان و متخصصان آن حوزه قابل حل و فصل است و این امر یعنی پرداختن به تبارهای فکری مسائل سیاسی و اجتماعی بیش از هر چیز نیازمند مشارکت جامعه علمی، اساتید و پژوهشگران این حوزه است.