عربستان و اسرائیل؛ موانع و بسترها

نویسنده: مهدی سلامی، عضو گروه مطالعات جامعه و سیاست عربستان پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه

پس از وقوع انقلاب های عربی که در دسامبر سال 2010 به وقوع پیوست در روابط کشورها و دولت های منطقه نوعی دگرگونی به وجود آمد، به طوری که با برهم خوردن نظم حاکم بر روابط کشورهای خاورمیانه نوعی خصومت و تنش حاصل از آنارشی منطقه ای بین برخی کشورها و از طرف دیگر نوعی نزدیکی و همکاری بین بعضی کشورهای دیگر در سطح دو جانبه و سطح منطقه، حاصل شد.یکی از جاهایی که به نظر می رسد می توان در آن شاهد تغییر رویکرد در روابط کشورهای منطقه خاورمیانه با یکدیگر پس از وقوع انقلاب های عربی بود ،مسئله روابط بین کشورهای عربستان سعودی و اسرائیل می باشد.

عربستان سعودی با ساقط شدن حکومت های همکار و متحد خود در منطقه که در نتیجه ی انقلاب های عربی اتفاق افتاده بود به دنبال یک رهیافت و فضای توسعه جدید در منطقه بود تا بتواند با گسترش نفوذ بزرگترین رقبای منطقه ای خود یعنی جمهوری اسلامی ایران و ترکیه برخورد کند و نقش خود را به عنوان رهبر جهان اسلام پررنگ تر از پیش جلوه دهد و همچنین در رقابت های تسلیحاتی و ایدئولوژیکی با دیگر رقبا و بازیگران منطقه ای همچنان توازن قوا را حفظ کند تا بتواند خطرات به وجود آمده ناشی از انقلاب عربی را به فرصتی بزرگ تبدیل کند. از طرفی دولت اسرائیل هم الگو وروند جدیدی برای نقشه روابط خارجی خود با کشورهای منطقه ترسیم کرد. رهبران سیاسی اسرائیل مانند رهبران سیاسی سعودی، ضمن اینکه خواهان مقابله با نفوذ ایران در کشورهای دستخوش تغییر بودند به دنبال کسب نهایت منفعت از این اتفاق (انقلاب های عربی) و هم چنین به دنبال کسب مشروعیت در بین اعراب بودند .بنابر موارد و مولفه های ذکر شده، اسرائیل نیاز به یک متحد بزرگ در منطقه را بیش از پیش حس کرد.

از همین رو است که محتمل ترین گزینه برای ایجاد یک رابطه و فضای سیاسی جدید برای اسرائیل در منطقه خاورمیانه کشوری می باشد که خود را قیم دیگر کشورهای مسلمان می داند و از جهاتی کشورهای متعددی از منطقه را زیر چتر حمایتی اقتصادی و سیاسی خود دارد و از طرفی رهبر بلوک سنی محسوب می شود و این کشور عربستان سعودی می باشد. به نظر می رسد سیاستمداران اسرائیلی این را به درستی درک کرده اند که اگر بتوانند یک رابطه خوب، مثبت و براساس همکاری متقابل با عربستان سعودی برقرار کنند، می توانند دیگر کشورهای دنباله رو سعودی در منطقه را با سیاست های خاورمیانه ای خود همراه کنند.

این میل به رابطه در طرفین را می توان در اندیشه های واقعی گرایی تهاجمی جستجو کرد. زیرا نظریه رئالیسم تهاجمی که از سوی جان مرشایمر مطرح شده است مدعی آن است که هدف نهایی همه دولت ها این است که به جایگاه هژمونیک در نظام بین الملل یا در سطح منطقه دست یابند. طبق این دیدگاه دولت ها همواره به دنبال قدرت بیشتر هستند و اگر شرایط مناسب باشد خواستار آن هستند تا توزیع قدرت را تغییر دهند.

بر همین اساس می توان رفتار سعودی ها را ارزیابی کرد زیرا، سعودی ها پس از قدرت یافتن محمد بن سلمان در دستگاه تصمیم گیری در زمان پادشاهی ملک سلمان،سیاست خارجی خود را از سیستم حفظ وضع موجود به یک تجدیدنظر طلبی در عرصه بین الملل سوق دادند و به دنبال کسب یک جایگاه هژمونیک در منطقه خاورمیانه برآمدند و با دخالت های گسترده در سوریه،بحرین و یمن و باز تعریف سیاست خارجی خود با کشورهایی همچون قطر از دوست به دشمن و اسرائیل از دشمن به متحد به دنبال کسب قدرت برآمدند.

اما روابط عربستان سعودی و اسرائیل پس از انقلاب های عربی دارای بسترها و موانعی هستند که بدون در نظر گرفتن آن ها،اساسا نمی توان به درک درستی از وضعیت روابط بین آن ها رسید. در ابتدا هنگامی که موضوع رابطه بین عربستان و اسرائیل مطرح می شود، رابطه نسبی عیان این دو کشور موضوعیت پیدا می کند، اما هنگامی که به شرایط تاثیرگذار به روابط بین این دو کشور نگاه می کنیم در می یابیم که موانع نسبتا بزرگ و سختی بر سر راه تعمیق این دو کشور وجود داردکه برخی از آن ها عبارتند از:

-عدم اعطای ویزا به تجار اسرائیلی برای سفر به عربستان

- ممنوعیت استفاده از خطوط و حریم هوایی عربستان سعودی برای هواپیماهای

-خرید جزایر تیران و صنافیر توسط عربستان از حکومت مصر در آوریل 2016 اشاره کرد. زیرا اگر چه این جزایر دارای هیچ منبع نفتی یا آبی نیست اما از موقعیت استراتژیکی برخوردار است. به گونه ای که باید آن را دروازه ورود به خلیج عقبه برشمرد که اسرائیل و عربستان سعودی از آن برای عبور کشتی هایشان استفاده میکنند

- عدم محبوبیت و وجود نفرت و افکار منفی در جهان عرب نسبت به اسرائیل و موجودیت آن اشاره کرد ، این مسئله تا جایی ریشه دارد و ادامه پیدا کرده است که حتی رسانه های سعودی از به کار بردن پیشوند دولت یا کشور برای اسرائیل امتناع می کنند و از آن به عنوان موجودیت صهیونیستی یاد می کنند.

- مسئله فلسطین و در تازه ترین رویداد مربوط به آن یعنی طرح معامله قرن که سعودی ها موضع خود در این باره را برای چندمین بار توسط ملک سلمان در اول ژوئن سال 2019 در جلسه پایانی سازمان همکاری های اسلامی اینگونه مطرح کردند: " ما هرگونه تلاش برای تغییر مالکیت تاریخی و قانونی قدس را موکدا محکوم می کنیم ".

- میل سعودی ها به ادامه بحران امنیت و بی ثباتی هرچه بیشتر درسوریه و روی کار آمدن یک حکومت سلفی و رادیکال اسلامی نزدیک به عربستان، در حالی که اسرائیل خواهان یک بحران امنیت قابل کنترل در سوریه است و مخالف روی کارآمدن یک حکومت سلفی و رادیکال اسلامی در سوریه می باشد،زیرا آن را یک خطر بالقوه برای امنیت خود می داند.

پس از مرور بزرگترین موانع بر سر راه تعمیق روابط عربستان سعودی و اسرائیل،باید بسترهای موجود بر سر این راه را هم مورد توجه قرار داد.این بسترها عبارتند از:

- جلوگیری از گسترش نفوذ مهمترین رقیب منطقه ای این دو کشور یعنی جمهوری اسلامی ایران

- کسب نهایت منفعت از گذار سیاسی به وجود آمده از انقلاب های عربی به کمک یکدیگر

- تصاحب حوزه نفوذ سوریه در لبنان و فلسطین با اهرم ایجاد بحران امنیت در سوریه

- همکاری های اقتصادی، نظامی و منطقه ای

-رشته توافقات ابراهیم یا پیمان ابراهیم که عادی سازی روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی را به دنبال داشته است.

هنگامی که موانع تعمیق روابط سعودی و اسرائیل را مطالعه می کنیم می توان این گزینه را محتمل دانست که ایجاد یک رابطه منظم و مثبت بین سعودی و اسرائیل ممکن به نظر نمی رسد اما وقتی بسترهای موجود بر سر راه آن ها را دنبال می کنیم، ایجاد یک رابطه منظم و مثت بین عربستان سعودی و اسرائیل را دور از ذهن نمی پنداریم و با توجه به اتخاذ رویکرد رئالیسم تهاجمی در سیاست خارجی دو کشور ،متوجه می شویم که موانع، هرچند نسبتا بزرگ و سخت هستند اما بسترها دارای قدرت بیشتری در ایجاد تعمیق در رابطه می باشند.

جهت ارجاع علمی: مهدی سلامی، «عربستان و اسرائیل؛ موانع و بسترها»، انتشار در سایت: 1400/2/4