گزارش نشست مناسبات ایران - لبنان در ساحت فرهنگ؛ مجال های جدید و دشواره های نوپدید
نشست مجازی «مناسبات ایران-لبنان در ساحت فرهنگ؛ مجال های جدید و دشواره های نوپدید» روز سه شنبه 19 خرداد به همت گروه «جامعه و سیاست خارجی لبنان» در پژوهشکده مطالعات خاورمیانه با حضور دکتر «عباس خامه یار» رایزن فرهنگی ایران در لبنان و با مدیریت «محمد خواجوئی» مدیر گروه مطالعات لبنان برگزار شد.
آقای خواجوئی مدیر گروه مطالعات لبنان در ابتدای نشست گفت: روابط فرهنگی ایران و لبنان در مقایسه با دیگر حوزه های این روابط از جمله روابط سیاسی و راهبردی کمتر مورد کنکاش و بررسی قرار گرفته است و هدف از این نشست، بررسی ابعاد این روابط و فرصت ها و چالش های آن است. وی در ادامه، محورهای اصلی نشست را در قالب چند پرسش طرح کرد: مشترکات فرهنگی ایران و لبنان چیست؟ روابط فرهنگی دو کشور چه مسیری را طی کرده و اکنون در چه وضعیتی است؟ نسبت و وزن روابط فرهنگی ایران و لبنان در مقایسه با دیگر حوزه های این روابط چگونه است؟ روابط فرهنگی دو طرف در بستر جامعه رنگارنگ و طایفه ای لبنان چگونه حرکت می کند؟ و مناسبات فرهنگی دیگر کشورهای منطقه و فرامنطقه بویژه عربستان و فرانسه با لبنان چگونه است و چه وزنی دارد؟
*لبنان محل تلاقی فرهنگ ها
در ادامه، دکتر خامه یار رایزن فرهنگی ایران در بیروت به طرح دیدگاه های خود در این ارتباط پرداخت و در مقدمه توضیحاتی درباره ساختار کلی اجتماعی و سیاسی لبنان ارائه کرد.
وی گفت: وقتی درباره لبنان صحبت می کنیم از یک وضعیت منحصر به فرد در جهان صحبت می کنیم. هجده طایفه در این کشور حضور دارند و وابستگی های طایفه ای و عشیره ای عمدتا بر وابستگی به وطن اولویت دارند. شاید بتوان گفت که در لبنان در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه حس ملی گرایی ضعیف است. طوایف در کنار هم گرچه به صورت مسالمت آمیز حضور دارند اما از کشورهای خارجی برای دفاع از خود طلب حمایت می کنند.
خامه یار در عین حال لبنان را محل تلاقی فرهنگ ها و تمدن ها و مکاتب دانست و افزود: لبنان محل ظهور و بروز اندیشه های دینی و مذهبی، اسلامی و مسیحی و لائیک و ناسیونالیستی اعم از شرقی و غربی است. این کشور از تنوع فرهنگی بی نظیری برخوردار است و در طول تاریخ، در عین رقابت ها و جنگ های مذهبی و طایفه ای، کانون گفت و گوی مذهبی و فرهنگی بوده است. تفاوت های فرهنگی هیچ یک باعث جلوگیری از ائتلاف های سیاسی نشده است. به عنوان مثال گروه های اسلام گرا با گروه های لائیک و کمونیست یا مسیحی ائتلاف می کنند.
به گفته وی، موقعیت ژئوپلیتیک لبنان باعث شده بازیگران بزرگ در عرصه منطقه ای و فرامنطقه ای در لبنان حضور سیاسی و فرهنگی پررنگ داشته باشند که هر کدام دارای اهداف متفاوت هستند. آمریکا، فرانسه، ایران، سوریه و عربستان مهمترین بازیگران خارجی در لبنان هستند.
*پیوند تاریخی ایران و لبنان
رایزن فرهنگی ایران در لبنان، در ادامه سخنان خود در نشست به ریشه ها و پیوندهای تاریخی روابط ایران و لبنان اشاره کرد و گفت: ایران و لبنان پیوند تاریخی و تمدنی و فرهنگی عمیقی با هم دارند. در اواسط هزاره سوم قبل از میلاد فنیقی ها که از نژاد سامی بودند وارد سرزمین لبنان شدند. اما در سال ۵۸۳ قبل از میلاد ایرانی ها بر فنیقی ها مسلط شدند و این سرزمین بیش از دو قرن زیر سلطه کوروش و دیگر پادشاهان هخامنشی قرار داشت و جزوی از امپراتوری پارس به حساب می‌آمد و در سال های اخیر آثار این دوره در بیروت کشف شده است.
وی افزود: اولین کنسولگری رسمی ایران در لبنان در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی تاسیس شد و پانزده سال بعد این کنسولگری به کنسولگری مرکزی ایران در سوریه و لبنان و فلسطین به مرکزیت بیروت تبدیل شد.
خامه یار یادآور شد: در سال ۱۳۲۳ ایران، سوریه و لبنان را به رسمیت شناخت و در سال ۱۳۳۴ سطح نمایندگی ایران به سفارت ارتقا یافت. در دوره ریاست جمهوری «کمیل شمعون» روابط ایران و لبنان به اوج خود رسید و نگاه های مشترک او و «محمدرضا شاه پهلوی» باعث نزدیکی بیشتر دو کشور شد. شاه ایران در آن دوره در کنار جریانات راستگرای لبنان علیه ناسیونالیست های عرب ایستاد.
رایزن فرهنگی ایران با اشاره به امضای عهدنامه مودت بین ایران و لبنان در سال 1332 و پس از آن موافقتنامه فرهنگی بین دو کشور در سل 1335، آنها را نقاط عطف در روابط دو کشور دانست.
به گفته وی، موافقتنامه فرهنگی بین ایران و لبنان که در سیزده بند و در زمینه های مختلف علمی و فرهنگی و هنری و ورزشی و گردشگری و گسترش زبان فارسی و حتی اعزام رایزن است، همچنان جاری است.
خامه یار، این موافقتنامه را پایه همکاری های فرهنگی دو کشور عنوان کرد و افزود: در سال ۱۳۸۰ هم موافقتنامه آموزشی و علمی بین دو کشور و پس از آن نیز برنامه مبادلات فرهنگی نیز به امضا رسید.
*از شیخ بهایی تا امام موسی صدر
رایزن فرهنگی ایران، تاثیرگذاری فرهنگی ایران و لبنان را متقابل دانست و گفت: نقطه آغاز روابط فرهنگی دو ملت، مهاجرت علمای جبل عامل لبنان همچون «محقق کرکی» و «شیخ بهایی» به ایران در دوره صفویه است. . این مساله نقش مهمی در توسعه فرهنگ شیعه در ایران داشت. امروز نیز آثار علمایی چون «شهید اول» و «شهید ثانی» همچنان در حوزه علمیه قم تدریس می شود.
خامه یار افزود: متقابلا لبنان مورد توجه شخصیت های فرهنگی ایران قرار گرفت. «امام موسی صدر» در سال ۱۳۳۸ با هدف اصلاح امور فرهنگی و اجتماعی و سیاسی جامعه شیعه لبنان و تقویت مقاومت در مقابل رژیم صهیونیستی به این کشور سفر کرد. حضور و نقش آفرینی امام موسی صدر در ذهنیت یکایک لبنانی ها بویژه شیعیان این کشور نقش بسته است. فرومایه ترین طبقه جامعه لبنان شیعیان بودند و امام موسی صدر مجلس اعلای شیعیان را در سال ۱۳۴۸ تاسیس کرد که مسئولیت اداره فرهنگی و اجتماعی و سیاسی شیعیان را برعهده گرفت.
وی ادامه داد: در سال های مبارزه انقلابیون علیه شاه، لبنان مورد اقبال شخصیت ها و فعالان مخالف شاه مثل «مصطفی چمران» و «علی شریعتی» و «احمد خمینی» قرار گرفت و آنها با فلسطینیان و مبارزان عرب هم ارتباط داشتند.
خامه یار، پیروزی انقلاب اسلامی را اوج تاثیرگذاری فرهنگی ایران بر لبنان بویژه شیعیان دانست و گفت: جامعه شیعه لبنان پس از انقلاب اسلامی، ارتقای بی سابقه ای در همه زمینه های علمی و فرهنگی و دینی و سیاسی پیدا کرد و دارای تاثیرگذاری شدند.
*آسیب شناسی
در ادامه نشست، آسیب شناسی و بررسی چالش های موجود در روابط فرهنگی ایران و لبنان مورد بررسی قرار گرفت.
خواجوئی مدیر گروه مطالعات لبنان که پیشتر به عنوان مدیر دفتر خبرگزاری جمهوری اسلامی در بیروت حضور داشت، گفت: مشاهدات عینی من از سراسر لبنان نشان می دهد که مردم این کشور از همه طوایف، دوستدار ایران هستند و حتی آنهایی که نگاه سیاسی متفاوتی با ایران دارند اما به مردم، فرهنگ و تاریخ ایران احترام ویژه ای قائل هستند. به عبارت دیگر در مقایسه با برخی کشورهای عربی دیگر، در میان جامعه لبنان دافعه کمتری نسبت به ایران وجود دارد و برعکس، اشتیاق و احترام بسیار بالایی نسبت به ایران به چشم می خورد.
وی افزود: به رغم بستر نسبی مساعد برای فعالیت های فرهنگی ایران در لبنان، اما به نظر می رسد دو چالش در این زمینه وجود دارد؛ نخست اینکه روابط فرهنگی ایران با لبنان بیشتر روی جامعه شیعه لبنان متمرکز است که البته این مساله گرچه قابل فهم است اما باعث شده نسبت به دیگر طوایف از جمله مسیحیان و اهل تسنن توجه کمتری شود و حضور فرهنگی ایران در لبنان آنطور که انتظار می رود، فراگیر نباشد.
خواجوئی، چالش دوم را اتکای بسیار زیاد بر نهادهای رسمی در عرصه مناسبات فرهنگی برشمرد و گفت: فعالیت های فرهنگی ایران در لبنان بیش از پیش متکی بر حضور و فعالیت نهادهای رسمی و دیپلماتیک ایرانی است و فعالیت نهادها و شخصیت های غیردولتی کمتر دیده می شود. این در حالی است که نهادهای رسمی همچون رایزنی فرهنگی برای ارتقای روابط فرهنگی زحمات زیادی را می کشند اما طبیعی است که نباید این نهاد بار سنگین مناسبات فرهنگی دو ملت را بر دوش بکشد و در خیلی موارد، به دلیل حساسیت هایی که در حوزه سیاسی وجود دارد، با مانع روبرو شود.
خامه یار در ادامه این نشست گفت: ما نباید خود را به بخشی از جامعه لبنان یا طایفه خاص نکنیم. باید تا جایی که ممکن است تمامی جامعه و شخصیت ها و موسسات را مخاطب قرار داد. باید توازن را رعایت کرد و گفتمانی فراگیر را در مناسبات فرهنگی در دستور کار قرار داد. دولتی شدن روابط فرهنگی هم آفت بزرگی است و قید و بند است و مختص روابط ما با لبنان نیست. باید برویم سراغ روابط غیر دولتی. البته در حوزه دانشگاهی و گردشگری کارهایی در این حوزه انجام شده است.
خامه یار یادآور شد: در حال حاضر هم اقدامات مهمی در حوزه وحدت اسلامی و تقریب مذاهب و گفت و گوی تمدن ها صورت می گیرد که مخاطب آنها تمامی سطوح جامعه لبنان است. ما در حال حاضر ارتباط خوبی با جامعه مسیحی بویژه روشنفکران مسیحی داریم. در برنامه های متعددی که برگزار می کنیم، مسیحیان حضور پررنگی دارند.
رایزن فرهنگی ایران افزود: فرهنگ در لبنان، سیاسی است. مردم هم در گروگان طوایف و احزاب سیاسی هستند و همین باعث شده فرهنگ در لبنان به پدیده و پروژه سیاسی و امنیتی تبدیل شود و این باعث پیچیدگی فعالیت فرهنگی در لبنان می شود. اما باید روی موضوع اقتصادی بیشتر توجه کرد. روابط اقتصادی پیشبرنده و هموار کننده روابط فرهنگی است. هرچند که اقتصاد هم تحت تاثیر مافیا و احزاب و سیاست و امنیت است.
وی در توضیح وضعیت روابط فرهنگی دیگر کشورها با لبنان گفت: فرانسه از جمله کشورهایی است که در لبنان، مدارس و دانشگاه ها و مراکز فرهنگی متعددی با نگاهی فراطایفه ای دارد و از نفوذ قابل توجهی برخوردار است. انگلیس هم صرفا در حوزه آموزش زبان فعال است. آلمان و روسیه نیز عمدتا در زمینه آموزش زبان و جذب دانشجو فعالند. کشورهای عربی فعالیت فرهنگی مستقیم ندارند و بیشتر در حوزه رسانه فعالیت دارند. مصر پیشتر در زمینه آثار تلویزیونی و سینمایی فعال بود اما این فعالیت ها نیز رو به افول است. ترکیه نیز بیشتر در زمینه جذب توریسم با نگاهی عمدتا اقتصادی فعالیت می کند.
رایزن فرهنگی ایران در بیروت در ادامه نشست، آموزش زبان فارسی، افزایش سفر گردشگران لبنانی و ایرانی به دو کشور، اعزام دانشجویان لبنانی به ایران، همکاری در حوزه چاپ و نشر و همکاری های هنری و برگزاری نشست های تقریبی را مهمترین اقدامات و فعالیت ها در حوزه روابط فرهنگی ایران و لبنان برشمرد و تاکید کرد که فعالیت مستقیم و غیرمستقیم ایران در لبنان در حال پیشرفت و اثرگذاری بالایی است.
خامه یار در عین حال، زیر ساخت فعالیت فرهنگی را ساخت مدارس و و دانشگاه دانست و گفت: ضعف اساسی ایران در تاسیس دانشگاه در لبنان بوده است. ما در این زمینه باید فعالیت بیشتری انجام بدهیم. چندین سال پیش قرار بود شعبه ای از دانشگاه تهران در بیروت تاسیس شود اما متاسفانه به رغم هماهنگی ها و اختصاص بودجه و منابع انسانی، به دلایل مختلف که من شرح آن را در کتاب «زخم و زیتون» آورده ام این کار انجام نشد.
وی افزود: ما در روابط فرهنگی خود در عرصه خارجی باید نقشه راه داشته باشیم. الان بیشتر رویکرد تدافعی داریم و این فرصت برنامه ریزی را از یک سازمان فرهنگی می گیرد.