چین و ایران در مواجهه با جنگ روسیه ­- اوکراین

پس از حمله روسیه به اوکراین در اواخر فوریه سال جاری و پیش رفتن سربازان روسی تا نزدیکی کی ­یف، توجه جامعه جهانی بیش از پیش به چین معطوف شده است. بسیاری در آمریکا چین را متهم به به چالش کشیدن نظم بین  المللی موجود و حمایت از اقدامات روسیه می­ کنند. مقامات چینی به شدت این اتهامات را رد کرده و تلاش می­ کنند موضعی متوازن مقابل مسکو اتخاذ کنند. چین و روسیه روابط دو جانبه خود را در بالاترین سطح از سطوح دیپلماسی مشارکت چین یعنی مشارکت راهبردی جامع برای هماهنگی تعریف کرده­اند. چند هفته قبل از حمله مسکو به اوکراین، پوتین و شی در دیداری تصریح کردند که دو کشور هیچ محدودیتی در همکاری دوجانبه برای بازتعریف هنجارهای دموکراسی و تضمین منافع اصلی خود قائل نخواهند بود.

ورای مواضع اعلامی مقامات چینی مقابل حمله روسیه به اوکراین ، سوال مهمی که مطرح می­شود این است که درگیری مسکو و کی­یف چه تاثیری می تواند بر توزیع قدرت در نظام بین­ المللی داشته باشد و نتیجه این جنگ چه پیامدی برای جایگاه چین در نظام بین­ المللی دارد. افزون بر این، روسیه و چین هر دو از جمله قدرت­های جهانی هستند که ایران سعی دارد با اتخاذ راهبرد نگاه به شرق در سیاست خارجی خود، به شکل دهی روابط راهبردی با آنها بپردازد. سوال دیگری که در این جا مطرح می­شود این است که فرصت ­ها و چالش ­های سیاسی و اقتصادی این جنگ برای جمهوری اسلامی ایران چیست؟

گروه بررسی ملاحظات استراتژیک چین در نشستی در 19 اردیبهشت با حضور جناب آقای دکتر محمدباقر فروغ، پژوهشگر موسسه آلمانی مطالعات جهانی و منطقه­ ای به بررسی سوال­های فوق پرداخته است.

آقای دکتر محمدباقر فروغ پژوهشگر موسسه آلمانی مطالعات منطقه­ای و جهانی در هامبورگ هستند. دکتر فروغ همچنین پژوهشگر موسسه کلینگندیل – موسسه هلندی روابط بین الملل در لاهه - نیز می­ باشند . دکتر فروغ فارغ التحصیل دکتری تخصصی روابط بین ­الملل از دانشگاه گرونینگن هلند و استادیار پیشین روابط بین الملل در دانشگاه لیدن هلند هستند. حوزه پژوهشی ایشان به طور ویژه بر ژئواکونومی، ارتباط امنیت و مباحت توسعه زیرساخت، رابطه چین و کشورهای خاورمیانه و سیاست خارجی ایران متمرکز است.

در زیر خلاصه ­ای از اهم موارد ذکر شده در جلسه  آورده شده است.

برای اولین بار در تاریخ روابط بین ­الملل نوعی دوگانگی میان قدرت ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک رخ داده، به گونه­ ای که قدرت ژئواکونومیک – به معنی استفاده بهینه از امکانات جغرافیایی برای گسترش نفوذ اقتصادی - در شرق و در دست چین و قدرت ژئوپلیتیک در غرب و در دست ایالات متحده متمرکز گردیده است.

چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهانی عمدتا سعی کرده در عرصه اقتصاد و ژئواکونومی خود را قدرتی جهانی معرفی کند، اما در عرصه امنیت به سطح منطقه ­ای بسنده کند. با این وجود، بیانیه مشترک روسیه و چین پیش از حمله مسکو به اوکراین نشان از وارد شدن چین به حوزه بازیگری جهانی در عرصه امنیت دارد. در این بیانیه مشترک، چین اقدامات ائتلاف ساز آمریکا در آسیا- پاسیفیک – پیمان چهارجانبه و آکوس – را زیرسوال برده، آنها را با ناتو مقایسه کرده و به همراه روسیه ضمن حمایت از چندجانبه­ گرایی، اقدامات هژمونیک آمریکا را زیرسوال برد.

اگر چه روسیه و چین شریک راهبردی یک­دیگر تلقی می­ شوند، با این وجود نمی­ توان این واقعیت را کتمان کرد که جنگ اوکراین بر منافع چین تاثیر می­گذارد و فرصت­ ها و چالش­ هایی را پیش روی پکن قرار داده است. این جنگ به طور ویژه منافع حاصل از ابتکار کمربند - راه را تحت تاثیر قرار داده است. کریدور زمینی اوراسیای نوین که یکی از شش کریدور زمینی ابتکار کمربند-راه است از چین آغاز شده و با عبور از آسیای مرکزی و روسیه و عبور از اوکراین به اروپای شرقی می­ رسد. وقوع جنگ روسیه و اوکراین مانع از تحقق کریدور حاضر می­ شود و این مهم چین را ناگزیر به استفاده از کریدورهای آلترناتیو برای دستیابی به اروپا می­ کند. کریدور چین-آسیای میانه-آسیای غربی که از ایران نیز عبور می­کند و کریدور شرق- غرب-میانه فراکاسپین معروف به کریدور میانی که به ابتکار ترکیه معرفی شده از جمله مسیرهایی هستند که می­توانند جایگزین کریدور اوراسیای نوین شوند.

اگر چه جنگ حاضر استفاده چین از کریدور اوراسیای نوین و دسترسی به جغرافیای اروپای شرقی را محدود می کند، اما این جنگ فرصت­ هایی را نیز در اختیار چین قرار می­دهد. به طور مثال چین فرصت­های درخشانی در حوزه تجارت متقابل با مسکو به دست آورده و می­ تواند به بازار گسترده روسیه بیش از پیش دست پیدا کند. خرید منابع انرژی روسیه و بهره­ مندی از تخفیف در تامین نفت نیز از جمله دیگر فرصت­هایی است که چین از آن بهره مند می­شود.

ایران نیز به عنوان یک قدرت متوسط در منطقه خاورمیانه از جنگ اوکراین متاثر شده و می ­تواند با برنامه­ ریزی راهبردی فرصت­های آن را بیشینه و چالش­های آن را کمینه کند.

در صورت رفع تحریم­ های یک جانبه آمریکا علیه ایران، ایران می­ تواند به طور جدی همکاری خود را با چین گسترش دهد تا کریدور چین­- آسیای مرکزی ­- آسیای غربی ، فعال شود. اهمیت موضوع هنگامی دوچندان می­شود که به دیپلماسی فعال آنکارا برای پیشبرد کریدور میانی و دور زدن جغرافیای ایران توجه ویژه شود.

اقدام دیگری که ایران می­ تواند در فضای حاضر انجام دهد و منافع خود را حداکثر کند، تلاش برای پیوستن به کریدور اقتصادی چین-پاکستان به عنوان مهم­ترین کریدور زمینی ابتکار کمربند-راه است. جنگ روسیه و اوکراین همچنین اهمیت کریدور شمال ­-جنوب را برای روسیه صد چندان می­ کند. دیپلماسی فعال و فراهم کردن پیش شرط لازم گسترش همکاری­ ها با هند، که همان از میان برداشتن تحریم­ ها است می­تواند گامی مهم برای تامین منافع ملی ایران در شرایط حاضر سیاست بین ­الملل باشد.

فضای حاکم بر سیاست بین الملل در حال حاضر و نزدیکی راهبردی بیش از پیش پکن و مسکو هم چنین می­ تواند نقش سازمان همکاری شانگهای، به عنوان یک نهاد امنیتی چندجانبه را پررنگ کند. ایران در سال گذشته توانست بالاخره مجوز عضویت دائم در این سازمان را اتخاذ کند. سپری کردن هر چه سریعتر روند عضویت، می­ تواند به افزایش نقش­ آفرینی مثبت ایران در سطح منطقه کمک کند.

با این وجود، موانعی نظیر تحریم­ ها و نبود برنامه مشخص و مدونی در حوزه توسعه زیرساخت که بتواند چشم انداز تامین منافع ملی درازمدت ایران را ترسیم کند، سلطه ذهنیت غرب محور و ضدچین در سطح جامعه و بعضا نخبگان، کارزار رسانه­ای بین ­المللی علیه ایران، نارضایتی داخلی و بی­ثباتی در کشورهای همسایه شرقی، از جمله موانعی است که اجازه نمی­ دهد ایران به خوبی از شرایط جدید منتفع شود.

از این رو آنچه در شرایط حاضر بیش از هر زمانی ضرورت آن احساس می­شود، تدوین چشم انداز توسعه زیرساختی برای بهره­ مندی از موقعیت جغرافیایی ایران به منظور پیشبرد منافع ملی، تقویت دیپلماسی متوازن در سطح منطقه و جهان، تلاش برای رفع تحریم ­ها و تلاش هر چه بیشتر برای اصلاح رویکرد ضد چینی در کشور است.

نویسنده گزارش: زکیه یزدان شناس، مدیر گروه چین

جهت ارجاع علمی: محمدباقر فروغ، «چین و ایران در مواجهه با جنگ روسیه ­- اوکراین»، گزارش نشست گروه چین، تاریخ انتشار در سایت: 1401/3/3