منافع و موانع روند عادی‌سازی روابط اسرائیل و عربستان سعودی

نویسنده: حامد حسینی، پژوهشگر مهمان سابق

منابع اسرائیلی و آمریکایی به‌ تازگی اعلام کردند که مذاکرات برای عادی‌ سازی روابط بین پادشاهی عربستان سعودی و اسرائیل با میانجی گری ایالات متحده در حال انجام است. این منابع از خوش‌ بینی آمریکا به امکان دستیابی به این توافق در آینده نزدیک حداقل قبل از انتخابات آمریکا در نوامبر 2024 خبر دادند. به نظر می‌رسد برآیند منافع و محرک‌هایی که طرفین را به سوی امضای توافق عادی‌سازی سوق می‌دهد و نیز موانع مهمی که بر سر راه این توافق وجود دارد باعث شده است تا حداقل در آینده نزدیک و قابل پیش‌ بینی، امکان امضای چنین توافقی بعید باشد.

تحلیل وضعیت

طی مصاحبه‌ ای که محمد بن سلمان ولیعهد عربستان در مارس 2022 با مجله آمریکایی "Atlantic Magazine" انجام داد، اظهار داشت که عربستان سعودی اسرائیل را دشمن نمی‌داند، بلکه آن را متحد بالقوه تلقی می‌کند، زیرا این دو کشور دارای منافع مشترک هستند. وی در همان زمان اضافه کرد که امضای توافق عادی‌ سازی با اسرائیل باید با حل‌وفصل برخی از مسائل باقی‌مانده باشد[i]. در پی تمایل عربستان سعودی برای تجدیدنظر در روابط خود با اسرائیل، اولین تلاش جدی آمریکا برای دستیابی به توافق عادی‌سازی بین عربستان سعودی و اسرائیل در ماه مه 2022 در زمان دولت بنت-لاپید انجام شد[ii].

با این حال، مذاکرات پیشرفتی نداشت و علیرغم باز شدن حریم هوایی عربستان به روی پروازهای اسرائیلی، روند گفتگوها متوقف شد. شروع این تلاش‌ها در دوره دونالد ترامپ برای گنجاندن عربستان سعودی در پیمان ابراهیم در سال 2020 بود، اما عربستان سعودی به طور رسمی و علنی از عادی‌سازی روابط با اسرائیل خودداری کرد. بنیامین نتانیاهو پس از تشکیل دولت خود اعلام کرد که عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی یکی از اهداف اصلی وی در این دوره خواهد بود. به باور نتانیاهو، این ابتکار دیپلماتیک ادامه همان پیمان ابراهیم است که در دوره او روی داد و امیدوار است که عربستان سعودی نیز بخشی از این روند باشد.

اخیرا تلاش‌های آمریکا برای عادی‌سازی روابط دو کشور تجدید شده است. آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه در ماه ژوئن به همین منظور از ریاض بازدید کرد. همچنین بلینکن در بیانیه خود در اجلاس آیپک اظهار داشت که ایالات متحده منافع امنیتی در پیشبرد عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و عربستان سعودی دارد. این هدف به سرعت یا به راحتی اتفاق نخواهد افتاد، اما ما متعهد هستیم که روی آن کار کنیم. با این حال، این جایگزینی برای پیشرفت مذاکرات بین اسرائیل و فلسطینی‌ها نیست و نباید به قیمت یکدیگر تمام شود. این روند باید موضوع فلسطین را نیز ارتقا دهد[iii]. از سوی دیگر، عربستان سعودی سه موضوع را برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل به‌عنوان پیش‌شرط قرار داده است؛ اول: ساخت یک رآکتور هسته‌ای غیرنظامی در عربستان سعودی با کمک آمریکا، دوم: تامین تسلیحات پیشرفته آمریکایی به عربستان و سوم: دستیابی به یک توافق یا تعیین مسیر سیاسی برای حل‌وفصل مسئله فلسطین.

به احتمال زیاد، اسرائیل به دلیل ترس از اینکه ممکن است کشورهای دیگر نیز همین درخواست را مطرح کنند و همچنین نگرانی از اینکه ممکن است یک تغییر سیاسی (حتی با احتمال ضعیف) در پادشاهی، که ممکن است منجر به یک بحران جدی شود، درخواست عربستان در مورد ساخت یک رآکتور هسته‌ای را رد می‌کند، حتی اگر این راکتور غیرنظامی باشد. به همین ترتیب، دولت کنونی نمی‌تواند هیچ درخواستی را در رابطه با پیشرفت در مسیر فلسطین انجام دهد، زیرا با منافع اردوگاه راست‌گرایان در تضاد است. اما تا زمانی که تسلیح عربستان سعودی برتری کیفی نظامی اسرائیل در منطقه را تهدید نکند، هیچ مخالفت قابل توجهی از سوی اسرائیل وجود ندارد.

در قرائت منابع اسرائیلی، روایت اسرائیل از این واقعیت ناشی می‌شود که مانع اصلی امضای توافق با عربستان سعودی، درخواست عربستان از ایالات متحده برای ساخت یک راکتور هسته‌ای غیرنظامی در این کشور است و نه مسئله فلسطین. این در حالی است که منابع سعودی بر محوریت موضوع فلسطین در مذاکرات عادی‌سازی با اسرائیل تاکید می‌کنند و برآیند دیدگاه‌های ایشان حاکی از این امر است که عادی‌سازی با اسرائیل تنها در صورت حل مناقشه فلسطین و اسرائیل امکان‌پذیر است. این دیدگاه مسلط عربستان در رابطه با موضوع فلسطین برجسته تلقی می‌شود، زیرا تأیید می‌کند که عربستان سعودی نه تنها می‌خواهد راهی را آغاز کند که افقی برای راه‌حل‌ها باشد، بلکه خواهان راه‌حلی برای پایان مناقشه است.

منافع سه‌ جانبه

به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از منافع، ممکن است سه بازیگر را به امضای یک توافق عادی‌سازی سوق دهد[iv]:

ایالات متحده

• دستیابی به یک دستاورد دیپلماتیک در سطح منطقه‌ای به نفع جو بایدن که تا کنون نتوانسته است به دستاوردهای جدی بین‌المللی خصوصا در ارتباط با جنگ اوکراین و نیز منافشه تایوان دست یابد و دستیابی به این امر به نفع او خواهد بود.
• ملاحظات امنیت ملی آمریکا، همان‌طور که آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا اعلام کرد توافق عادی‌سازی بین عربستان سعودی و اسرائیل در خدمت امنیت ملی آمریکا است که به طور خاص به تقویت مهار نفوذ ایران در منطقه مربوط می‌شود.
• علاوه بر نکته قبلی، عادی‌سازی روابط بخشی از تنظیم معماری منطقه‌ای به ویژه در سطح ژئواستراتژیک است که با توافق ابراهیم آغاز شد و با دوره آشتی منطقه‌ای اخیر ادامه یافت و به عنوان بخشی از استراتژی ایالات متحده برای ایجاد یک اتحاد منطقه‌ای در پی کاهش نقش منطقه‌ای آن قابل تعریف است.
• دستیابی به عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و عربستان سعودی، به‌عنوان یک اقدام متقابل با احتمال امضای توافق هسته‌ای با ایران است، زیرا منابع آمریکایی نشان می‌دهند که احتمال یک توافق هسته‌ای جدید با ایران وجود دارد.
• به دست آوردن همکاری عربستان در حل بحران انرژی ناشی از جنگ در اوکراین، که ایالات متحده آن را بخشی از رویارویی با منافع روسیه می‌داند.
• محدود کردن نزدیکی عربستان و چین که در جریان بحران اخیر روابط عربستان و آمریکا ایجاد شد.
• اطمینان دادن به کشورهای متحد از تعهد به منافع امنیتی پس از امضای توافق هسته‌ای با ایران، با پی‌ریزی سیستم دفاع هوایی که عربستان و اسرائیل دو جزء مهم آن هستند.

اسرائیل

• برای اسرائیل، عربستان سعودی مهم‌ترین کشور عربی در منطقه است و دستیابی به توافق عادی‌سازی با آن به بهبود موقعیت استراتژیک اسرائیل در سطح منطقه و تعمیق مشروعیت آن کمک می‌کند.
• توافق عادی‌سازی با عربستان امکان امضای قراردادهای دیگر را با کشورهای عربی باز می‌کند.
• از نظر اسرائیل، توافق عادی‌سازی با عربستان سعودی به انزوای ایران و تقویت ائتلاف علیه آن و نیروهای نیابتی‌اش در منطقه کمک می‌کند.
• توافق با عربستان سعودی به افزایش سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی متقابل بین دو بازیگر کمک می‌کند و راه را برای توسعه اقتصاد اسرائیل باز می‌کند.
• توافق با عربستان سعودی یک دستاورد سیاسی بزرگ برای نتانیاهو است که به بهبود جایگاه او در جامعه اسرائیل کمک می‌کند و او را از فرسایش سیاسی فعلی دولتش به سبب لایحه چالش‌برانگیز قضایی نجات می‌دهد.

عربستان سعودی

• ارتقای کمی و کیفی تسلیحات و توسعه توان نظامی ریاض پس از دستیابی به تسلیحات پیشرفته آمریکایی در زمینه‌های مختلف که می‌تواند پس از عادی‌سازی با تل‌آویو و رفع موانع در داخل آمریکا (به‌ویژه از جانب کنگره) برای صادرات تسلیحات به عربستان به دست آید.
• توافق با اسرائیل با دیدگاه عربستان سعودی برای توسعه سرمایه‌گذاری‌ها و توسعه اقتصادی که به پایان دادن به درگیری‌های منطقه‌ای و کاهش تنش‌ها در منطقه بستگی دارد، سازگار است.
• عادی‌سازی تل آویو-ریاض، روابط عربستان و ایالات متحده را نیز بهبود می‌بخشد و تعهد ایالات متحده به امنیت ملی عربستان را افزایش می‌دهد.

موانع موجود

• موضع عربستان در قبال مسئله فلسطین عامل مهمی در رویکرد سعودی تلقی می‌شود، زیرا عربستان سعودی صاحب ابتکار عمل عربی است. این ابتکار عمل، عادی‌سازی روابط با اسرائیل را از طریق حل مسئله فلسطین بر اساس قطعنامه‌های بین‌المللی شرط کرده است. حداقل عربستان سعودی برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل باید اقدامات عملی مشخصی را از طرف اسرائیل در رابطه با موضوع فلسطین لحاظ نماید. همان‌طور که امارات عادی‌سازی خود با اسرائیل را با توقف پروژه الحاق در سال 2021 توجیه کرد، عربستان سعودی نیز بدون پیشرفتی که در موضوع فلسطین مشخص شده باشد، نمی‌توان روند عادی‌سازی را به پیش ببرد.
• احیای روابط دیپلماتیک بین عربستان سعودی و ایران با میانجیگری چین به آغاز دوره جدیدی در روابط دوجانبه بین دو کشور کمک کرد و به‌عنوان بخشی از یک سلسله آشتی‌های منطقه‌ای در منطقه که شامل سوریه و خلیج فارس نیز می‌شد، صورت گرفت و ممکن است راه را برای عربستان سعودی برای حل مشکل یمن و کاهش تنش‌ها در منطقه باز کند. این تحولات نیاز عربستان سعودی را در آینده قابل پیش‌بینی برای عادی‌سازی روابط خود با اسرائیل کاهش می‌دهد. به باور برخی تحلیلگران، دوره آشتی جدید با ایران که به نفع عربستان سعودی در چشم‌انداز 2030 توسعه سرمایه‌گذاری و اقتصادی در یک محیط باثبات است، می‌تواند با عادی‌سازی روابط با اسرائیل مختل شود.
• وجود یک دولت راست افراطی در اسرائیل که در مرکز سیاست‌های خود، توسعه شهرک‌سازی، نقض قواعد مسجدالاقصی و لفاظی های افراطی را قرار می‌دهد، همه به جلوگیری از عادی‌سازی روابط عربستان با اسرائیل کمک می‌کند.
• تغییر فضای منطقه‌ای و افول دوره دوقطبی شدن اتحادها در منطقه، مانند ائتلاف عربی سنی، رویارویی با ائتلاف ایران و سوریه، یا رویارویی با محور ترکیه و قطر. همه طرف‌ها و افول اتحادهای قبلی ممکن است از اهمیت نقش اسرائیل در منطقه بکاهد، اسرائیلی که در این دوقطبی شدن پس از بهار عربی وارد معادلات امنیتی و دیپلماتیک شد.
• حضور ملک سلمان بن عبدالعزیز به‌عنوان پادشاه عربستان که همچنان به مواضع و سیاست تاریخی عربستان در حمایت از آرمان فلسطین پایبند است و آن را یکی از موضوعات محوری عربی و اسلامی می‌داند؛ طبعا با توجه به این ایماژهای رهبری عربستان دستیابی به عادی‌سازی روابط با اسرائیل امری دشوار است.

جمع‌ بندی

ایالات متحده تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل را رهبری می‌کند که مشخصا دومین تلاش ابتکاری پس از دوره دونالد ترامپ است. برخلاف دیدگاه اسرائیل، عربستان سعودی به ویژه با حضور ملک سلمان، مسئله فلسطین را پیش‌نیاز هرگونه پیشرفت در امر عادی‌سازی با اسرائیل قرار می‌دهد. علاوه بر این، کیفیت روابط عربستان و آمریکا در دوره جو بایدن، ایفای نقش تاثیرگذار واشنگتن در این موضوع را دشوار کرده است. همچنین تحولاتی که در محیط منطقه‌ای و بین‌المللی رخ داده و هنوز هم در حال وقوع است، روند سعودی‌ها را به سمت عادی‌سازی روابط با اسرائیل کند کرده و عربستان به روابط غیررسمی با اسرائیل و همکاری‌های عمومی در زمینه‌های خاص مانند گشایش حریم هوایی برای پرواز بر فراز خاک عربستان بسنده کرده است. بنابراین، به نظر می‌رسد عربستان سعودی به سمت نوعی عادی‌سازی تدریجی حرکت خواهد کرد که بر زمینه‌های اقتصادی و حمل‌ونقل متمرکز خواهد شد. در این راستا، عربستان سعودی معتقد است که پیشرفت در روابط با اسرائیل گامی رو به جلو بدون توافق رسمی عادی‌سازی است که به آن زمان می‌دهد تا فرصت مناسبی را برای امضای این توافق در آینده مشخص کند. در نتیجه، عربستان سعودی به سمت عادی‌سازی تدریجی و غیررسمی با اسرائیل پیش خواهد رفت تا زمانی که در بلندمدت به توافق کامل عادی‌سازی بین دو بازیگر برسد.