سخنرانی سفير تركيه در مركز مطالعات استراتژيک خاورميانه
روز دوشنبه 11 مرداد 1395، سفير تركيه در تهران جناب آقای رضا هاكان تكين در جمع اعضای هيأت علمی و پژوهشگران پژوهشکده مطالعات استراتژيك خاورميانه و همچنين دانشجويان دكتری و ارشد دانشگاه های مختلف حضور يافت و ديدگاه های خود را در زمينه "سياست خارجی تركيه بعد از كودتای نافرجام اخير" در اين كشور بيان كرد. مديريت اين جلسه با دكتر كيهان برزگر بود و از ابتدا، این نشست به شكل پرسش و پاسخ بين مدير جلسه و سخنران برگزار شد. سپس پژوهشگران و دانشجويان ديدگاه ها و پرسش های خود را به طور گسترده مطرح كردند. گزارشى از اين نشست در زير مى آيد.
در آغاز، دکتر برزگر در قالب مقدمه ای کوتاه و براى ورود به بحث ديدگاه خود در مورد حمايت ایران از دولت تركيه در مقابل کودتا را در سه مورد دسته بندى کرد. نخست اينكه، دولت ایران به طور کلی از سیستم دولت (State System) در منطقه حمایت می کند و در این مورد، سوریه، عراق یا ترکیه فرقی نمی کند. از نگاه ایران، تضعیف سیستم دولت یعنی گسترش افراط گرایی و در مرحله بعد، تروریسم. اگر دولت در ترکیه تضعیف شود و شکاف داخلی ایجاد شود، این امر منجر به افزایش ناامنی در منطقه خواهد شد. در واقع، ناامنی در ترکیه به نوعی به معنای ناامنی ایران است. بر این مبنا، ایران به طور طبیعی در اولین ساعات کودتا واکنش نشان داد.
دوم، ایران با روی کار آمدن یک دولت نظامی (Military Government) در ترکیه مخالف است چون این مساله می تواند هم در روابط با ایران و هم در روابط با منطقه عواقب غیرقابل پیش بینی درپی داشته باشد. ترکیه عضو ناتو است و ساختارهای بوروکراتیک آن به طور سنتی غرب محور است و یک دولت نظامی می تواند وابستگی به غرب و ناتو را افزایش دهد. درنتیجه، ایران که خواهان خروج غرب از منطقه است، به طور طبیعی با روی کار آمدن یک دولت نظامی در کشور همسایه خود مخالف است. همچنین، به این مساله (روی کار آمدن یک دولت نظامی) از زاویه تاثيرگذارى بر نوع مبارزه تركيه با داعش يا برخورد با مساله کردی هم باید نگاه کرد که آن بر امنیت ملی ایران نیز تاثیرگذار خواهد بود.
سومین دلیل ایران از حمایت از دولت ترکیه، به نگاه ایران به خود دولت اردوغان و حزب عدالت و توسعه مربوط می شود. در مجموع، نگاه ایران به دولت ترکیه، یک نگاه انتقادی مثبت(Positive Critical View) است؛ یعنی ایران انتقاد به سیاست ترکیه در منطقه دارد اما همزمان خواهان گسترش روابط با این کشور است، زیرا این امر را در چارچوب منافع و امنیت ملی خود می بیند. بنابراین، ایران بر یک مبنای استراتژیک خواهان جابه جایی حکومت فعلی در ترکیه نیست؛ ضمن اینکه ایران پیروی ترکیه از روش "مستقل" خود در سیاست خارجی را به نوعی متعادل کننده مسائل منطقه به خصوص در زمينه حضور قدرت هاى بزرگ می بیند. برای مثال، ایران ازسرگیری روابط روسیه ـ ترکیه استقبال کرد و خواهان تداوم تنش بین این دو کشور نبود، يا حتى پيش از ان پيشنهاد ميانجيگرى بين دو كشور را داد چون حضور بيش از اندازه روسيه در منطقه فراتر از بحران هاى منطقه اى مثل سوريه را به نفع خود نمى داند.
در ادامه، دکتر برزگر سوالات خود را از آقای هاکان تکین مطرح کرد.
سوال اول وی این بود که تا چه اندازه کودتای اخیر سیاست های منطقه ای ترکیه به ویژه سیاست های این کشور را در قبال داعش تحت تاثیر قرار خواهد داد؟ چرا که از یک طرف این مساله مهمی است و از طرف دیگر، ارتش ترکیه اكنون دچار دو دستگی و شكاف شده است. در پاسخ، سفير تركيه اظهار کرد که به عنوان یک قاعده کلی، هرگاه کشوری ثبات داخلی داشته باشد، بهتر می تواند نقش منطقه ای خود را ایفاء کند. وقوع این کودتا نیز به نوعى سبب تحکیم وحدت ملی در ترکیه شد که این امر ثبات ملی را به همراه خواهد داشت. درنتیجه، ترکیه می تواند نقش مثبت تری را در منطقه ایفا کند. در مورد ارتش نیز گرچه دچارچالش هایی شده اما بدنه اصلی ارتش کماکان وفادار به نظام سياسى باقی مانده و تقابل ارتش با نیروهای داعش و پ. ک. ک. در هفته گذشته نشان می دهد که این ارگان نظامی همچنان از قدرت کافی برخوردار است. دولت ترکیه همانند قبل در حال نبرد با این دو گروه تروریستی در مناطق مرزی و داخل خاک ترکیه است.
سوال دوم ريیس پژوهشكده اين بود كه تا چه اندازه مبارزه علیه داعش و کردهای پ. ک. ک. بعد از این کودتا دچار دگرگونی خواهد شد؟ با توجه به اینکه ترکیه همیشه مبارزه علیه کردها را به مبارزه علیه داعش ترجیح داده است. آقای هاکان تکین پاسخ داد که تركيه با کردها نمی جنگد بلکه با گروهی تروریستی که خود را نماینده کردها می داند مبارزه میکند، مثل پ ک ک. باید این نکته را نیز خاطر نشان شد که پارلمان ترکیه نمایندگان کرد را نیز در خود دارد و آنها حمایت خود را از اردوغان بعد از کودتا اعلام داشته اند. به نظر من، بعد از پاکسازی کامل عوامل کودتا، فرصتی مناسبی خواهد بود تا با کردها برای رسیدن به توافق و صلح وارد مذاکره نهایی شویم.
سوال سوم دکتر برزگر در رابطه با روابط ترکیه با کشورهای منطقه، غرب و روسیه پس از کودتا بود؛ اينكه مواضع و واکنش هایی که کشورهای مختلف بعد از بروز کودتا در ترکیه اتخاذ نمودند، چه تاثیری بر روابط این کشور با آنها خواهد داشت؟ آیا روابط بین المللی ترکیه نسبت به کشورهای عربی و غربی از سویی و ایران، روسیه و ترکیه از سویی دیگر دچار دگرگونی خاصی خواهد شد؟ در ارتباط با این سوال، دکتر برزگر به این نکته اشاره کرد که بعد از کودتا، ایران، روسیه و سوریه واکنش نشان دادند و کودتا را محکوم کردند؛ کشورهای اروپایی نیز موضعی انتقادی در قبال کودتا داشتند و موضع آمریکا نیز چندان روشن نبود. بنابراین، برخی بر این باورند که ائتلافی جدید در منطقه بین ایران، ترکیه و روسیه شکل خواهد گرفت و دولت ترکیه مواضع واقع بینانه تری نسبت به مسائل منطقه اتخاذ کرده است. برای مثال، اردوغان از بشار اسد تشکر کرد و از دولت هایی که از پشت خنجر زده اند (ظاهرا کشورهای عربی)، انتقاد کرد.
در پاسخ به این سوال، آقای هاکان تکین بیان کرد که دولت ترکیه واکنش ها و مواضع اتخاذه شده از سوی دیگر دولت ها را به عنوان مساله ای مهم مدنظر خواهد داشت. برای مثال، اینکه ایران موضعی شفاف نسبت به کودتا داشت یا برخی دیگر از کشورها در محکوم کردن کودتا تعلل کردند و یا اینکه مصر که گویی امید زیادی به نتیجه این کودتا بسته بود. اما نکته مهم تر این است که هیچ کشوری از این کودتا حمایت نکرده است. مساله دیگر اینکه برقراری روابط حسنه با ایران و روسیه به منزله قطع رابطه یا روی برگرداندن از کشورهای غربی و نیز دیگر کشورها نیست. به هر حال، هر کشوری بنا به مصالح ملی خود عکس العملی نشان داده است؛ برخی با شفافیت بیشتر و برخی با احتیاط مضاعف. اما در این بین، این نکته نیز باید ذکر شود که ترکیه از عکس العمل اروپا اظهار ناخرسندی می کند، چرا که به نظر می رسد سرنوشت کودتاگران و نحوه برخورد با آنها برای کشورهای اروپایی از سرنوشت و آینده ترکیه مهم تر می باشد.
سپس، سفیر ترکیه در پاسخ به "احتمال تغییر در سیاست ترکیه در قبال سوریه در آینده نزدیک با توجه به اهمیت منافع ملی ترکیه (در مبارزه با داعش) که گواه آن تغییر سیاست این کشور در قبال روسیه و حتی اسراییل است"، مطرح کرد که موضع ترکیه نسبت به سوریه روشن است. ترکیه خواستار صلح و ثبات در این کشور است چرا که ما نیز از این صلح و ثبات بهره مند خواهیم شد. چند سال از جنگ داخلی در سوریه می گذرد و اوضاع کماکان ناآرام است. به نظر ما تا زمانی که بشار اسد در راس قدرت باشد، سوریه رنگ صلح و ثبات را به خود نخواهد دید. این دغدغه اصلی ترکیه می باشد.
سفیر ترکیه در پاسخ به این سوال دكتر برزگر که "اگر آمریکا و دیگر کشورها قبول کنند که دولت بشار اسد بر سر کار بماند ولو موقتا، آیا ترکیه کماکان بر موضع کنونی خود پافشاری خواهد نمود یا تغییر موضع خواهد داد"، پاسخ داد که نه ترکیه، نه آمریکا، نه روسیه، نه ایران و نه هیچ دولت دیگری حق ندارد برای مردم سوریه تعیین تکلیف کند و فردی را برای حکومت بر آنها تحمیل کند. این مردم سوریه هستند که باید از طریق انتخابات فرد مورد نظر خود را انتخاب کنند.
آخرین سوال رئيس پژوهشكده درباره "چرایی واکنش احتیاط آمیز کشورهای عربی به ویژه امارات متحده عربی و عربستان سعودی نسبت به کودتا" بود. در این ارتباط، سفیر ترکیه عنوان کرد که دلیل این احتیاط را کسی نمی داند. شاید شب کودتا خوابشان برده بود و نتوانستند اخبار را رصد کنند و به موقع واکنش نشان دهند. البته، این شوخی است و نباید آن را جدی گرفت. ایران به موقع موضع مناسبی در این خصوص اتخاذ کرد که نشان از سنت و نظم دیپلماتیک آنها دارد. اما همه مانند ایران از این نظم و سنت دیپلماتیک برخوردار نیستند. به هر حال، بعدا پادشاه عربستان و امیر قطر با رییس جمهور ترکیه تماس گرفتند و حمایت خود را از وی اعلام داشتند. در خصوص امارات متحده عربی، گمانه زنی ها و ادعاهای فراوانی مبنی بر حمایت مالی آنها از کودتاگرایان وجود دارد ولی ما مدارک مستدل و متقنی در این زمینه به دست نیاوردیم و طبیعی است که نمی توانیم بر اساس حدس و گمان عمل کنیم. حتی در زمینه ای اماراتی ها به ما کمک هم کردند، برای مثال، در دستگیری دو ژنرال ارتش در فرودگاه دوبی.
سپس، حضار جلسه سوالات خود را از آقای رضا هاکان تکین، سفیر ترکیه در ایران مطرح کردند.
اولین سوال درباره این بود که "چرا دولت ترکیه خواهان توسعه روابط خود با ایران بعد از کودتا می باشد". در این ارتباط، سفیر ترکیه عنوان کرد گرچه حمایت ایران از دولت ترکیه بعد از کودتا ستودنی است، اما باید در نظر داشت که تاریخ روابط ایران و ترکیه به گذشته دور بر می گردد و دو کشور همواره روابط نزدیکی با یکدیگر داشته اند. البته یکی از دلایل این ارتباط نزدیک، منافع ملی طرفین است. به نفع هر دو کشور است که طرف مقابل از امنیت کافی برخوردار باشد. اما این را هم باید اضافه کرد که باید از تمامی ظرفیت ها در این رابطه دو طرفه استفاده شود و از همکاری های منطقه ای نیز نباید غافل ماند.
سفیر ترکیه در پاسخ به سوال دکتر سید اسدالله اطهری، مدیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مبنی بر اینکه "سیاست ترکیه در قبال سوریه و نیز جنش فتح الله گولن كه به نوعى خواهان تحولات دمكراتيك در اين كشور است پس از کودتا به چه نحوی خواهد بود"، بیان کرد که با توجه به شرایط کنونی، ما خواهان سوریه ای برخوردار از صلح و ثبات هستیم که مشارکت مردمی در آن در بیشترین سطح خود باشد. اینکه چه کسی می تواند این کار را انجام بدهد، برای ترکیه مهم نیست و بر شخص خاصی تاکید نداریم. ما سیاست اسد را قبول نداریم. او بسیاری از فرصت ها را از دست داده و در نتیجه، فاقد مشروعیت می باشد. به نظر ما، سوریه بسیار بزرگ تر از آن است که به شخص بشار اسد محدود شود. در مورد فتح الله گولن هم بايد گفت که او سکولار نیست، بلکه به شدت مذهبی است و همواره مخالف داشتن رابطه با ایران بوده و نیز شیعیان را در شمار مسلمانان نمی داند. او همواره در تلاش بوده تا از طریق شعارهای مردم پسند مثل دموکراسی، آموزش، و گفتگوی بین مذاهب به اهداف شخصی و گروهی خود برسد.
سوال بعدی درباره سیاست های ترکیه در قبال سوریه و مساله اخوان المسلمين بود: بعد از پنج سال تلاش نافرجام برای کنار گذاشتن بشار اسد از سوی کشورهای غربی، آیا وقت آن نشده تا ترکیه از همکاری با آنها دست بردارد و با ایران همسو شود؟ سفیر ترکیه عنوان کرد که که در دستور کار دولت ترکیه چنین چیزی وجود ندارد؛ نه در مورد سوریه و نه در مورد منطقه. حتی وقتی اردوغان بعد از انتخاب مرسی به مصر رفت، تلاش نمود تا اخوان المسلمین را به اهمیت سکولاریسم واقف سازد که چندان کارگر نبود. همچنین، وی در ارتباط با بحران سوریه بیان کرد که گرچه با آمریکا در مواردی مشکل داریم اما هم پیمان یکدیگر هستیم. در مورد ایران نیز ترکیه همواره بر نقش و حضور ایران در حل مساله سوریه تاکید کرده است و همواره مخالف انزوای ایران در عرصه سیاسی بوده است.
سفیر ترکیه در پاسخ به سوالی ديگر درباره "آینده ترکیه و پیوستن آن به اتحادیه اروپا بعد از کودتای اخیر" پاسخ داد که ترکیه 53 سال است که در حال مذاکره برای ورود به اتحادیه می باشد، اما با وجود همه پیشرفت ها در زمینه دموکراسی، حقوق بشر و اقتصاد هنوز موفق به این امر نشده است. علت اصلی نیز این است که برخی در اتحادیه اروپا دوست ندارند کشوری مسلمان را به عضویت بپذیرند. ترکیه نیز دیگر اشتیاق سابق را در پیوستن به اتحادیه اروپا ندارد.
سوال بعدی درباره درباره "پاکسازی در ارتش ترکیه و همچنین، تغییراتی که در قانون اساسی ترکیه برای استحکام جایگاه ریاست جمهوری قرار است صورت گیرد"، بود. در پاسخ به این سوال، سفیر ترکیه اظهار کرد که؛ اینکه گفته می شود آقای اردوغان به بهانه کودتا، مشی مستبدانه را در پیش خواهد گرفت، با واقعیت سازگاری ندارد و خلاف این گفته صحت بیشتری دارد؛ آزادی روزنامه نگاران و ملاقات با گروه های اپوزیسیون گواهی بر این ادعا می باشد.
سوال بعدی این بود که؛ آیا سیاست آقای اردوغان در برخورد با پ. ک. ک. با شکست مواجه شده و احتمال تغییر در این سیاست و انجام مذاکره با این گروه وجود دارد؟ همچنین، به نظر می رسد که دولت ترکیه در مبارزه با داعش، به جدیت برخورد با پ. ک. ک. نیست. آقای هاکان تکین در پاسخ به این سوال بیان کرد که مبارزه با تروریسم کار ساده و راحتی نیست. دولت ترکیه 33 سال است که با گروه تروریستی پ. ک. ک. مبارزه می کند و تا این گروه تروریستی مشی مسلحانه خود را کنار نگذارد، هیچ مذاکره ای انجام نخواهد پذیرفت. این گفته که دولت ترکیه انگیزه کافی برای مبارزه با داعش را ندارد، به دور از انصاف است. ترکیه در مبارزه با تروریسم هیچ فرقی بین گروه ها نمی گذارد. ما برای مقابله با داعش نیاز به اطلاعات داشتیم اما کشورهای اروپایی با ما در این زمینه همکاری نمی کردند، تا همین اواخر که حملات تروریستی داعش امنیت شهروندانشان را به مخاطره انداخت.
سفیر ترکیه در پاسخ به سوالی درباره "تاثیر کودتا بر موقعیت ترانزیتی انرژی ترکیه و استراتژی انرژی این کشور" بیان کرد که ترکیه دارای منابع انرژی نیست، اما به دلیل موقعیت جغرافیایی خود می تواند به راحتی منابع مورد نیاز خود را تامین کند. ارتباط با ایران و روسیه نیز می تواند این امر را حتی تسهیل کند.
سرانجام، سوال آخر این بود که چگونه رییس جمهور و حزب وی قادر به مهار کودتا شدند؟ سفیر ترکیه در پاسخ به به این سوال بیان کرد که مردم فهمیدند این کودتا در مرحله اول علیه آنها و اراده ملی ترکیه است و در نتیجه حتی افرادی که هیچ وابستگی یا دلبستگی به رییس جمهور و حزب حاکم نداشتند، به خیابان ها آمدند و از خود مقاومت و فداکاری نشان دادند. نکته دیگر این است که رییس جمهور و حزب توانستند به کمک رسانه ها و فضای مجازی پیام خود را به گوش ملت برسانند. همچنین، فراموش نکنیم که اردوغان رهبری با شخصیتی کاریزماتیک است که در مواقع بحرانی می تواند به کمک وی بیاید.
نويسنده: فهيمه قربانى، پژوهشگر پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه