روسیه و خلیج فارس

نشست روز چهارشنبه 10 آبان گروه مطالعات خلیج فارس پژوهشکده مطالعات استراتژیک با حضور دکتر سید جواد صالحی مدیر گروه مطالعات خلیج فارس و اعضای این گروه مطالعاتی برگزار شد. در این نشست دکتر اکبر ولیزاده استاد روابط بین الملل دانشگاه تهران به ارائه بحث خود با عنوان «سیاست خاورمیانه ای روسیه با تاکید بر کشورهای عربی خلیج فارس» پرداخت.

آقای علی رضا محمدی نیگجه از اعضای گروه خلیج فارس که مدیریت نشست را بر عهده داشت، پس از خوشامدگویی به میهمانان مقدمه ای کوتاه در زمینه وضعیت نظام بین الملل بویژه منطقه خاورمیانه بیان کرد، ایشان وضعیت نظم موجود در خاورمیانه را دوقطبی نامید در یکسو آمریکا ، اسرائیل ، شورای همکاری خلیج فارس، مصر و اردن و در سوی دیگر ایران، روسیه و بازیگران غیر دولتی مانند حزب الله لبنان و گروه هایی در افغانستان و عراق. ترکیه و عراق هم به صورت موضوعی با این دو قطب در حال بازی و همکاری می باشند. به طور مثال ترکیه در ارتباط با کردها با ایران، مسائل اقتصادی و نظامی با اسرائیل و اخوان المسلمین با بعضی از کشورهای اروپایی در حال بازی است.

آقای محمدی وضعیت نظام بین الملل در جهان را سه وجهی خواند . سه قدرت چین، آمریکا و روسیه در سه منطقه شرق آسیا، غرب آسیا و اروپای شرقی در حال رقابت می باشند و البته چین در این مسیر فقط در زمینه اقتصادی و سرمایه گذاری به رقابت می پردازد. در این سه منطقه غرب آسیا مواجه است.

در ادامه این نشست دکتر اکبر ولیزاده عضو هیات علمی دانشگاه تهران بحث خود را با طرح چند سوال در زمینه میزان اهمیت خاورمیانه برای روسیه، این که نگاه خاورمیانه ای روسیه تغییر کرده است؟ عواملی که موجب این تغییرات شده چیست؟ نگاه کشورهای عربی به روسیه چگونه است؟ آینده روابط کشورهای عربی با روسیه چگونه خواهد بود؟

ایشان با اشاره به تجربه تاریخی هفتاد ساله روسیه در خاورمیانه گفت: روسها خود را وامدار این تجربه می دانند. ساختارها و الگوهای خود را چه در قدیم و چه در زمان حال متاثر از این نوع حضور هفتاد ساله می بینند اگرچه شوروی از بین رفته اما روسیه همچنان خود را وامدار الگوهای رفتاری که از شوروی به جا مانده می داند اما کمی هم تغییرات داشته است.

وی در ادامه افزود ساختار قدرت در روسیه تحت تاثیر شخص پوتین است و او در تصمیمات حرف اول و آخر را می زند. اما چیزی که پوتین را کنترل می کند حلقه سلویکی است که کنار او هستند و او را به سمت مسائل مختلف هدایت می کنند که خاورمیانه هم بخشی از آن است. دکتر ولیزاده همچنین به بررسی تاریخی حضور روسیه در خاورمیانه پرداخت و آن را در 4 بخش تقسیم بندی کرد:

دوره اول اتحاد راهبردی، دوره ای که بعد از جنگ جهانی دوم و شکل گیری نظام دوقطبی شروع شده و تا سال 1985ادامه داشته است. دوره دوم 1985-1991 دوره کم فروغی حضور روسیه در منطقه خاورمیانه؛ دوره سوم از فروپاشی تا سال2000 ، دوره ای حاشیه ای و دوره چهارم که می توان آن را به دو بخش تقسیم کرد از 2000 تا 2012 و از2013 تا کنون که از نفوذ به فروغ موثر تغییر وضعیت داده که نمود آن را در تحولات سوریه شاهد هستیم.

وی در ادامه تصریح کرد: سیاست خارجی روسیه تغییر کرده است اما ما آن را در ادبیات یا سندهای چشم انداز و دکترین سیاست خارجی روسیه شاهد نیستیم. بطور نمونه در سند امنیت ملی روسیه فقط یکبار کلمه خاورمیانه آمده است و خاورمیانه همیشه در اسناد بالا دستی روسیه جایگاه 4 به بعد را داشته است. در واقع خاورمیانه ابزاری برای روسیه برای بدست آوردن امتیازات دیگر است که این امتیازات اقتصادی نیست. چرا که یک کشور کوچک چون بلژیک 8 میلیارد دلار روابط اقتصادی با روسیه دارد که به تنهایی بیشتر از کل کشورهای عربی است. برای مثال فروش تسلیحات روسیه به 65 کشور دنیا حدودا 15 میلیارد دلار است که سهم 17 کشور عربی به عدد حتی 7 میلیارد دلار هم نمی رسد.

وی با اشاره به اینکه جایگاه خاورمیانه برای روسیه تغییر کرده است گفت: این تغییرات ناشی از تغییر شرایط بین المللی و منطقه ای است. در جریان بهار عربی یا بیداری اسلامی روس ها هیچ وقت نگران رفتن شاه ها و یا رهبران اقتدارگرای منطقه نبوده اند. منافع روسیه شخصی نیست بلکه ملاحظه محور و فقط به لحاظ امنیتی قابل تحلیل است.

ایشان به سه حلقه امنیتی روس ها اشاره کرد و گفت: حلقه اول خود روسیه و قلمرو 17 میلیون کیلومتری روسیه است که آن را جزء منافع حیاتی خود می داند. حلقه دوم کشورهای CIS و پیرامونی روسیه هستند که روس ها آنها را هم جزء مناطق حیاتی خود اعلام کرده اند و حلقه سوم جایی که می تواند روسیه را دچار سرریز تهدیدهای امنیتی کند که خاورمیانه در این حلقه قرار می گیرد.

ایشان بزرگترین مساله خاورمیانه را افراطی گری و آینده مبهم آن دانست که روسیه را نگران کرده است. ایشان در پایان افزود: در واقع روسها تلاش دارند ذخایر استراتژیک عربی را برای مقابله با کسری های ذخیره های خودشان استفاده کنند. روسیه در این فضای تحریم دنبال مشارکت است و به همین علت به دنبال همکاری با کشورهای عربی رفته و این امر قابل تامل می باشد.

گزارش: جواد حیران نیا، دبیر گروه خلیج فارس