موقعیت استراتژیک جیبوتی و پایگاه نظامی عربستان

اخیرا عربستان سعودی اعلام داشته است بر اساس توافق صورت گرفته با جیبوتی قصد دارد یک پایگاه نظامی در این کشور ایجاد کند. اهمیت استراتژیک جیبوتی از لحاظ ژئوپلیتیک، اقتصادی، نظامی را می توان از دلایل اصلی این اقدام عربستان در این کشور دانست.

جیبوتی که در شاخ آفریقا قرار دارد، به علت دسترسی آسان به آب های بین المللی - مشرف به دریای سرخ و باب‌المندب- و ارتباط زمینی با کشورهای مرکزی قاره آفریقا از اهمیت استراتژیکی خاصی برخوردار است. به همین علت کشور کوچک «جیبوتی» بر خلاف وسعت کم و نبود منابع مهم انرژی در آن، از لحاظ ژئوپلیتیک اهمیت بالایی دارد و این مسأله از دید قدرت های جهانی  پنهان نمانده است.

به دلیل موقعیت استراتژیک این کشور این منطقه شاهد حضور بسیاری از دولت ها از جمله آمریکا، فرانسه، انگلیس و رژیم اسرائیل بوده است. در سال های اخیر نیز خبرهایی مبنی بر تلاش چین، ترکیه و عربستان سعودی در منطقه مشاهده می شود. در این میان موضوع تنگه باب المندب به دلیل اهمیت استراتژیک آن شدیداً مطرح است. باب‌المندب، آبراهی است که بین جیبوتی در قاره آفریقا و یمن در شبه جزیره عربستان قرار دارد که تمامی تجارت شرق و غرب جهان از آن عبور می‌کند و راهی برای ورود به دریای سرخ و رسیدن به کانال سوئز و به تبع آن دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس است.

از لحاظ حمل و نقل و ترانزیت انرژی این تنگه برای تمامی کشورهای جهان در شرق و غرب حائز اهمیت استراتژیک است. امنیت این منطقه برای عربستان که بزرگترین تولید کننده نفت در جهان است، برای ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس که تمامی صادرات نفتی این کشورها از طریق دریا به اروپا و آمریکا از این مسیر می گذرد، و همچنین برای آمریکا و دیگر کشورهای غربی که از مصرف کنندگان عمده نفت در جهان هستند، اهمیت فراوانی دارد.

این کشور از لحاظ نظامی نیز از اهمیت استراتژیک برخوردار است. پشت پرده اکثر درگیری های نظامی در جهان معمولا منافع اقتصادی است. با توجه به موارد مطرح شده درباره اهمیت جغرافیایی جیبوتی و تنگه باب المندب می توان دریافت که بروز هر گونه تنشی در این منطقه و بسته شدن آن می تواند چه تاثیراتی در ترانزیت انرژی و تجارت جهان و به دنبال آن بر اقتصاد جهان داشته باشد. از این رو، بسیاری از قدرت های فرامنطقه ای از جمله آمریکا، انگلیس، فرانسه از سال های گذشته در این منطقه حضور نظامی داشته اند و همواره سعی کرده اند سیطره خود بر این آبراه حیاتی را حفظ کنند. آمریکا پس از جنگ دوم خلیج فارس و همچنین در جریان حمله به عراق در سال 2003 از جیبوتی به عنوان پایگاهی برای نیروهای دریایی و هوایی استفاده کرد.

جیبوتی تا سال 1977 تحت استعمار فرانسه قرار داشت. در حال حاضر نیز فرانسه در جیبوتی حضور نظامی بالایی دارد، به طوری که سومین کشور از نظر حضور نظامی و حجم نیرو در جیبوتی است. در جریان جنگ دوم خلیج‌فارس در سال 1991 فرانسه و جیبوتی بر سر ایجاد پایگاه «لامونیه» در این کشور به توافق رسیدند.

برای رژیم اسرائیل نیز باب المندب اهمیت فراوانی دارد، چرا که  طبق تجربه تاریخی در جنگ 6 روزه 1967، یمن با همکاری «جمال عبدالناصر» این آبراه را بر روی کشتی‌هایی به مقصد این رژیم بست و از آن زمان به بعد تل آویو به فکر کنترل باب‌المندب افتاد. بطوریکه این رژیم در حال حاضر حضور گسترده  نظامی در این آبراه دارد.

برای عربستان نیز ایجاد پایگاه نظامی در این کشور به چند دلیل عمده، حائز اهمیت است. اول آنکه، جیبوتی دروازه ورود عربستان به بازارهای اتیوپی و شاخ افریقا است. اقتصاد اتیوپی که کشوری محصور در خشکی است و تنها راه امن ارتباطی آن با آبهای آزاد جیبوتی می باشد در سال گذشته 8.7 درصد رشد داشته است و یکی از سریعترین اقتصادهای در حال رشد جهان را دارا است.

 کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس و در راس آنها عربستان سعودی سرمایه گذاری وسیعی را در بخش زیرساخت ها و کشاورزی اتیوپی انجام داده اند. جیبوتی به عنوان همسایه اتیوپی آسانترین راه دسترسی عربستان به اتیوپی و کشورهای همجوار آن مثل سودان جنوبی به شمار می رود. به همین دلیل در سال های گذشته عربستان سعودی و دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس میلیون ها دلار در تاسیسات بندری و دریایی و ریلی جیبوتی سرمایه گذاری کرده اند.

دوم، اهمیت موقعیت استراتژیک جیبوتی برای تامین امنیت ترانزیت انرژی است. قسمت عمده نفت صادراتی عربستان سعودی به غرب از تنگه باب المندب که جیبوتی به آن مشرف است، می گذرد. به همین دلیل تامین امنیت این منطقه از اهمیت زیادی برای این کشور با اقتصاد تک محصولی، برخوردار است.

سوم، اهمیت موقعیت استراتژیک جیبوتی برای عربستان در رقابت های منطقه ای است. منطقه باب المندب و به تبع آن جیبوتی علاوه بر آنکه محل رقابت قدرت های فرا منطقه ای بوده، برای رقیبان منطقه ای نیز حائز اهمیت فراوان است. نزدیکی جیبوتی به یمن و رقابت های منطقه ای ایران و عربستان در منطقه می تواند از دیگر دلایل تلاش عربستان برای تسلط خود بر این کشور باشد تا از این طریق بتواند با کاستن از نفوذ ایران در منطقه اهداف منطقه ای خود را آسانتر پیش برد.

تسلط عربستان بر باب المندب و جیبوتی حتی می تواند موجبات برخی فشارهای اقتصادی بر ایران را هم فراهم کند. بطوریکه بعضا زمزمه هایی غیر رسمی از احتمال ایجاد محدودیت هایی برای عبور و مرور کشتی های ایرانی از سوی  جیبوتی از باب المندب شنیده می شود. به همین دلیل در سال های گذشته این کشور و منطقه شاهد رقابت عربستان سعودی و ایران به عنوان دو رقیب جدی منطقه ای بوده است. حضور گسترده تر هر یک از این دو رقیب در جیبوتی و باب المندب می تواند یک امتیاز برای طرف مقابل محسوب شود.

چهارم، کمک به آمریکا برای تأمین امنیت منطقه از دلایل دیگر ایجاد پایگاه نظامی در جیبوتی می تواند باشد. در سال های گذشته کاهش قدرت آمریکا در پی جنگ های عراق و افغانستان از یک سو و اتخاذ سیاست چرخش به طرف آسیای جنوب شرقی از سوی «باراک اوباما» و به تبع آن کاهش تمرکز آمریکا در خاورمیانه از سوی دیگر، موجب شد تا این کشور که پیمانکار عمده امنیتی در منطقه بوده است برای کاهش هزینه های خود تامین بخش هایی از امنیت منطقه را به متحدان منطقه ای خود واگذار کند. حضور نظامی فرانسه، انگلستان، ترکیه و ناتو در منطقه و نهایتا تلاش عربستان برای ایجاد پایگاه نظامی در جیبوتی را که از متحدان منطقه ای آمریکا محسوب می شود می توان در این راستا تفسیر کرد.

پنجم، همگرایی با رژیم اسرائیل در راستای مقابله با نفوذ ایران نیز می تواند دلیل دیگری بر این اقدام عربستان باشد. بعد از توافق هسته ای بین ایران و غرب، همگرایی عربستان و رژیم اسرائیل در حوزهای مختلف خاورمیانه با هدف کاهش نفوذ ایران در منطقه افزایش یافته است. به عنوان مثال می توان به همراهی نظامی رژیم اسرائیل علیه یمن در حملات ائتلاف ضد سعودی علیه این کشور بر اساس گزارشات منتشر شده، اشاره کرد.

بنابراین، با توجه به موقعیت استراتژیک جیبوتی از لحاظ  ژئوپلیتیک، نظامی و اقتصادی تصمیم مقامات سعودی جهت تأسیس پایگاه نظامی در این کشور قابل درک است. اگرچه موضوع حائز اهمیت در این خصوص این است که نفوذ در جیبوتی و تسلط بر تنگه باب المندب چنانچه به موضوع تنش بین کشورها تبدیل شود، به مثابه برگه برنده محسوب خواهد شد. کشمکش‌ها و رقابت های سیاسی، اقتصادی و نظامی شدید بین قدرت های فرامنطقه ای و منطقه ای در این منطقه از جهان موجب شده است تا بازیگران منطقه ای و بین المللی به دنبال کسب برگه های برنده برای خود باشند و این نیز به نوبه خود موجب افزایش تنش ها در منطقه شده است.