آينده داعش در عراق
داعش نقطه عطفی در مراحل تكوین و سیر تطور گروه‌های اسلام‌گرای رادیكال می‌باشد. این گروه پس از اعلام خلافت اسلامی در ژوئن 2014، با اتخاذ راه‌كنش‌های متعدد توانست حدود 50 درصد از قلمرو جغرافیایی عراق و سوریه را تحت واپایش خود درآورد. لیکن قدرت آن از ابتدای سال 2016 رو به افول بوده است كه در نتیجه آن از حالت تهاجمی به حالت تدافعی تغییر تاکتیک داده است.
در این بین عواملی نظیر: تكیه بر جنگ چریکی، استفاده از سپر انسانی و اتكاء بیش از حد بر عملیات انتحاری و بمب‌گذاری از نشانه‌های ضعف داعش بوده است. ضعف داعش، دلایل متعددی دارد که مرگ رهبران بلندپایه و اعضای کلیدی آن نظیر ابو محمد العدنانی و ابوبكر الشیشانی (چچنی)، بحران مالی و محاصره عناصر آن در موصل و قطع راه‌های امداد و کمک‌رسانی به آنها از آن جمله هستند.
از اواسط سال ۲۰۱۵، عقب‌نشینی داعش از مناطق تحت سیطره خود در عراق آغاز شد. ارتش عراق و نیروهای بسیج مردمی موسوم به «الحشد الشعبی» با حمایت مستشاری سپاه قدس و پشتیبانی هوایی حملات ائتلاف بین‌المللی ضد داعش توانستند مناطق گسترده‌ای ازجمله الرمادی و فلوجه را از دست داعش آزاد کنند. هم اكنون آخرین پایگاه داعش در عراق، موصل، مرکز استان نینوا می‌باشد که عملیات آزادسازی آن پس از ماه‌ها کشمکش و اختلافات و رایزنی‌های سیاسی در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۶ به فرمان حیدر العبادی، نخست‌وزیر و فرمانده کل نیروهای عراق آغاز شد.
پیرامون مدت زمان پایان نبرد موصل، مقامات نظامی و سیاسی عراقی و آمریكایی دیدگاه‌های مختلفی اعلام كردند. در حالی‌كه حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق، پایان عملیات موصل را تا اواخر سال 2016 اعلام نمود، پیش‌بینی مقامات نظامی آمریكا متفاوت بوده است، برخی از مقامات آمریكا زمان مورد نیاز برای آزادسازی موصل را پنج سال اعلام نمودند.
به هر حال عملیات بازپس‌گیری موصل، به‌رغم پیچیدگی‌های متعدد نظیر جمعیت بالای موصل، فقدان تجربه كافی نیروهای عراقی در جنگ چریكی در مقابل نیروهای كارآزموده و باتجربه داعش، تاکتیک‌های اتخاذ شده توسط داعش نظیر استفاده از عاملان انتحاری و خودروهای بمب‌گذاری شده، حضور گسترده تک‌تیراندازها و مخفی شدن در تونل‌های زیرزمینی، بیش از شش ماه است که ادامه دارد.
نیروهای عراقی از آغاز عملیات موصل در 17 اکتبر 2016 تا 17 آوریل 2017، توانسته‌اند 94 درصد از مساحت این شهر را از ترویست‌های داعش آزاد نمایند. امروزه تنها حدود 6 درصد از مساحت موصل در اختیار داعش است و به‌رغم كند پیش رفتن عملیات به دلیل ویژگی جغرافیایی منطقه باقیمانده بخش قدیم موصل به‌ویژه محله النوری و التنك و استقرار تك‌تیراندازهای داعش در این محله قدیمی، نیروهای عراقی تا مدت كوتاهی خواهند توانست آزادسازی تمامی مناطق موصل را اعلام كنند.
حال این سؤال مطرح می‌شود كه آیا با آزادسازی موصل از داعش، فعالیت این گروه در عراق خاتمه می‌یابد؟ بدون تردید بازپس‌گیری مناطق تحت تصرف داعش در عراق به معنای نابودی آن نیست. در واقع شکست نظامی داعش به معنای افول ایدئولوژیکی و اعتقادی آن نخواهد بود. زیرا با آزادسازی مناطق تحت کنترل داعش و از بین بردن امکانات آن در عراق، ایدئولوژی افراطی این جریان حذف نمی‌شود.
واقعیت آن است كه داعش یك پدیده خلق الساعه نیست بلكه گروهی با عقبه تاریخی است. این گروه در ابتدا با عنوان گروه جهاد و التوحید فعالیت می‌كرد كه بعدها با طی فراز و نشیب‌های متعددی به سازمان القاعده در سرزمین بین‌النهرین، دولت اسلامی در عراق، دولت اسلامی در عراق و شام، و در نهایت خلافت و دولت اسلامی تغییر شكل داده است. در واقع داعش روندی چهارده ساله را طی كرده تا به امروز رسیده است. به‌عنوان مثال میزان فعالیت این گروه در سال 2005 با رهبری ابو مصعب الزرقاوی بسیار بالا بود اما از سال 2007 از میزان فعالیت و اقدامات آن كاسته شد.
از همین‌رو می‌توان گفت كه داعش حتی اگر در سال 2017 شکست بخورد و تمامی مناطق خود در موصل، حویجه و القائم را از دست بدهد همانند تجربه نزدیک به فروپاشی و افول خود در بین سال‌های 2007 تا 2009، به صورت مجدد خواهد توانست به تجدید قوا بپردازد.
در این بین، یکی از تاکتیک‌های احتمالی که داعش پس از شكست نظامی اتخاذ خواهد کرد، فعالیت زیرزمینی خواهد بود. این تاکتیک به این معناست که داعش پس از شکست در سرزمین‌های تحت واپایش خود، به فعالیت مخفیانه خود در عراق ادامه خواهد داد تا زمانی که فرصت مناسب برای ظهور مجدد آن مهیا گردد. به احتمال زیاد در این تاکتیک، نیروهای داعش به‌جای توجه به مناطق و شهرهای پرجمعیت به مناطق بیابانی، حاشیه‌ای و کم‌جمعیت توجه کنند و به انجام عملیات تروریستی پراکنده در شهرهای مختلف به‌ویژه بغداد روی آورند. در این تاکتیک، نیروهای خارجی نقش آنچنانی ایفا نخواهند کرد و تمرکز بر نیروهای محلی و بومی خواهد بود؛ چراکه این نیرو‌ها با مناطق آشنا هستند، نیازی به پرداخت حقوق بالا ندارند و شناسایی آنها برای نیروهای امنیتی عراق امری دشوار خواهد بود.
در راستای رسیدن به این هدف، بخشی از عناصر عراقی داعش همزمان با پیشروی نیروهای ارتش عراق به موصل به مناطق بیابانی صلاح الدین و نینوا تغییر مكان دادند. در واقع، داعش پس از فقدان موصل به ایجاد جبهه جدید در عراق و فعال شدن مجدد در مناطق كوهستانی و بیابانی به‌ویژه در صلاح الدین، الانبار و نینوا مبادرت خواهد نمود.
بنابراین می‌توان گفت که به‌رغم آزادسازی موصل و سایر مناطق باقیمانده از دست داعش در عراق همانند الحویجه در كركوك و القائم در مرز با سوریه، پرونده داعش در سال 2018 و بعد از آن از مسائل و موضوعات مهم عراق خواهد بود.
در حقیقت، راهبرد نابودی فیزیكی داعش كمكی به حل مسئله نمی‌كند؛ زیرا نیروهای داعش و هواداران اندیشه سلفی جهادی همچنان برای بازسازی و تأسیس مجدد خلافت خودخوانده خویش خواهند كوشید. برای جلوگیری از رشد دوباره داعش در عراق می‌بایست نكاتی را مد نظر قرار داد. پاكسازی مناطق صحرایی و كوهستانی عراق از نیروهای داعش، رفع تبعیضات قومی و مذهبی، لزوم حل مشكلات اقتصادی و پایان دادن بحران‌های سیاسی و همچنین تقویت سرویس‌های اطلاعاتی و امنیتی از جمله راهكاری مقابله با ظهور مجدد داعش در عراق است.
در پایان این نکته لازم به ذکر است که مبارزه با تروریسم داعشی را نمی‌توان خاص یک کشور یا منطقه جغرافیایی دانست. در عصر حاضر، هیچ کشوری از خطرات و تهدیدات تروریسم ایمن نیست؛ بنابراین می‌بایست سازوكارهای جهان‌شمول برای مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی اتخاذ شود. ازهمین‌رو اتخاذ تدابیری از جمله، اقدامات سنتی برای مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی، ایجاد اتاق‌های مشترک با هدف تبادل و به اشتراک‌گذاری اطلاعات، همكاری نظامی – امنیتی تمامی كشورها، افزایش همکاری بین کشورها در پیگیری افراد تحت تعقیب، و اتخاذ اقدامات اجتماعی – فرهنگی در سطح داخلی می‌تواند به ریشه‌كن كردن پدیده تروریسم كمك شایانی نماید.