بحران فساد مالی در ترکیه و چشم انداز روابط با آمریکا
دولت ترکیه یکی از دلایل اصی فساد مالی اخیر در این کشور را سیاست مداخله گرایانه برخی کشورهای خارجی به ویژه آمریکا در این کشور می داند. علاه بر بحران سوریه این موضوع نیز بر تنش میان آنکارا - واشنگتن افزوده است. در واقع میتوان گفت که در صورت تداوم این تنش ها ممکن است ترکیه وارد دور جدیدی از روابط خود با آمریکا شود و واگرایی میان دو کشور ایجاد شود.
بنا بر گزارشهای رسانهها در ترکیه، موضوع جنجالی فساد مالی اخیر در این کشور، از دو عامل اصلی نشأت میگیرد: نخست، به سرمایهگذاریها در بخش املاک و فعالیتهای چند شرکت بزرگ ساختمانی و انبوه ساز مربوط میشود. عامل دوم، با اعطای مجوز ساخت هتل در مناطق حفاظت شده تاریخی و فرهنگی استانبول مرتبط است که در نزدیکی خط آهن در حال احداث مرمره واقع شده است. این خط آهن قرار است بخشهای اروپایی و آسیایی استانبول را از زیر تنگه بسفر به هم وصل کند.
در نگاهی کلان، گفته میشود که علت این وقایع، در وجود شكاف عمیق بین جنبش گولنيسم به رهبری «فتحالله گُلن» با حزب عدالت و توسعه نهفته است. گولنيسمها پيروان فكري شيخ سعيد نورسي هستند که به آن ها «نورجي» ميگويند. در تقسيم مناطق سياسي تركيه، بخشهايي از مناصب سياسي و امنيتي در اختیار گولنيستها است که اسلامگرایانی ليبرال محسوب میشوند و به دولت پاك اعتقاد دارند. وی که زمانی تنها امامجماعت یک مسجد در شهر ازمیر ترکیه را بر عهده داشت، اکنون از چنان قدرتی به لحاظ فکری، معنوی و حتی مادی برخوردار است که قادر است از آمریکا بر نهادها و دستگاههای اجرایی و قضایی ترکیه اثر بگذارد.
آقای گولن از سال ۱۹۹۹ در تبعیدی خود خواسته در آمریکا بهسر میبرد. وی رهبری «جنبش خدمت» (هیزمت) را نیز به یدک میکشد. گفته میشود اختلاف میان دو طرف بعد از اقدام دولت ترکیه مبنی بر تعطیلی شبکهای از مدارس خصوصی تحت مدیریت گولن تشدید شده است. تا پیش از این، جنبش خدمت در پیروزیهای انتخاباتی حزب عدالت و توسعه نقش مهمی داشت. پس از دستگیریهای زنجیره ای، در حالی که بلند آرینچ، معاون نخست وزیر ترکیه در واکنش به دستگیریهای اخیر گفت که دولت به تصمیمهای دستگاههای قضایی احترام میگذارد، رجب طیب اردوغان، تحولات اخیر را اقدامی کثیف علیه دولت و حزب خود برشمرد که با حمایت غرب صورت گرفته است.
از این رو با تشدید تنشها، اردوغان هشدار داد که ممکن است برخی از سفرای خارجی را به دلیل اقدامهای مداخلهجویانه و تحریکآمیز اخراج کند. وی در یک سخنرانی گفت: «بعضی از سفرا در انجام اقدامات تحریکآمیز دست دارند... کار خودتان را انجام دهید. ما مجبور نیستیم شما را در کشورمان تحمل کنیم». این نطق هشدارآمیز به صورت غیر مستقیم، «فرانسیس ریکاردونه»، سفیر آمریکا در ترکیه را نشانه رفت. موضوع مهمی که باید آنرا در آینده مناسبات دو کشور مطمح نظر قرار داد.
این گمانهزنی مطرح است که آقای ریکاردونه به بعضی از سفرای اروپایی گفته است که واشنگتن پیشتر به بانک دولتی خلق هشدار داده که روابط مالی با ایران را به دلیل تحریمهای آمریکا علیه این کشور قطع کند. امری که همواره با بیاعتنایی مقامات ترکیه همراه شده بود. چرا که سیاست خارجی ترکیه در مورد یکپارچگی اقتصادی با سیاست آمریکا در مورد انزوا و محاصره اقتصادی ایران دچار تعارض نسبی است و این کشور تلاشهای آمریکا برای وضع تحریمهای شدیدتر علیه ایران را نپذیرفته است.
در همین ارتباط و بهطور نمونه، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه، تانر ایلدیز اخیراً اعلام کرده بود که «تحریمهای سازمان ملل برای ما الزامآور هستند ... اما دیگر تصمیمات را به رسمیت نمیشناسیم... ». از همینرو، دولت ترکیه از اجرای قانون تحریمهای یک طرفه آمریکا سر باز زد و به همین جهت، خشم مقامات واشنگتن را برانگیخت تا جایی که برخی در آمریکا گفتند که با ادامۀ این روند، بیم آن میرود که ترکیه از کنترل خارج شود.
اما این موضوع نمیتواند به تنهایی روابط آنکارا - واشنگتن را تیره کند؛ چرا که اساساً بیش از 50 سال است که ترکیه یکی از هم پیمانان اصلی آمریکا است و این موضوع همچنان ادامه دارد. اما میتوان گفت ممکن است ترکیه وارد دوره جدیدی از روابط خود با آمریکا شود.
سیاست خارجی ترکیه در حال تغییر است تا وابستگی این کشور به آمریکا کاهش یابد و درباره آنچه به عنوان منابع اصلی در منطقه و هدف خود برای یکپارچگی اقتصادی و سیاسی میداند، استقلال بیشتری پیدا کند. عدم حمایت تمام عیار آمریکا از ترکیه در بحران سوریه، اخیراً باعث تشکیک مقامات آنکارا از نیات و اهداف آمریکا شده است. اما انباشت این تنشها در روابط دو کشور و سیاست مداخلهگرایی آمریکا در ترکیه، ممکن است در بلند مدت به واگرایی میان دو کشور و نزدیکی این کشور به شرق و ایران منجر شود. امری که نشانههای آن را میتوان در خرید تجهیزات نظامی اخیر ترکیه از چین جستجو و مشاهده نمود.
نویسنده
مسعود رضائی
مسعود رضائی، پژوهشگر ارشد مهمان مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در گروه بررسی ملاحظات استراتژیک چین در خاورمیانه می باشد. وی دانشآموخته مقطع دکتری در رشته روابط بینالملل از دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران (اصفهان) میباشد. حوزه مطالعاتی نامبرده چین و خاورمیانه، بازدارندگی و راهبرد دفاعی ایران است.