مطالعات خاورمیانه شناسی در پرتو تحولات جهان عرب

روز یکشنبه اول بهمن ماه 1391 نشستی به میزبانی گروه کشمکش و همکاری در خاورمیانه با موضوع "مطالعات خاورمیانه شناسی در پرتو تحولات جهان عرب" برگزار شد. در این نشست که اعضای گروه و برخی از دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد از دانشگاه های مختلف حضور داشتند، دکتر کیهان برزگر مدیر گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان سخنران مهمان نکاتی را مطرح کرد. 

در ابتدا دکتر کیهان برزگر در خصوص "تأثیر تحولات جهان عرب بر مطالعات خاورمیانه شناسی" دو رویکرد را مورد توجه قرار داد. نخست، بررسی مسائل خاورمیانه از منظر روابط بین الملل؛ این استاد دانشگاه در این خصوص با اشاره به این که از گذشته به صورت سنتی اکثر مسائل منطقه ای از دیدگاه روابط بین الملل بررسی می شد، به نقش قدرت های فرامنطقه ای نظیر آمریکا، روسیه، چین و ناتو در منطقه و تلاش آن ها برای تامین منافع حداکثری خودشان در قبل از وقوع تحولات عربی تأکید کرد. در این راستا وی به وقایعی نظیر جنگ خلیج فارس 1991-1990، جنگ افغانستان در 2001 و جنگ عراق و سقوط  صدام در 2003 به عنوان نمونه هایی از دخالت غرب در منطقه خلیج‌فارس و خاورمیانه اشاره نمود.

 دوم، بررسی مسائل خاورمیانه از منظر علوم سیاسی؛ این دیدگاه بیشتر به مسائل داخلی کشورها می پردازد. در حوزه علوم سیاسی مفاهیمی نظیر حقوق بشر، نحوه حکمرانی خوب، دموکراسی سازی، مشروعیت و ایدئولوژی مورد توجه قرار می گیرد که تا قبل از تحولات جهان عرب حکومت های حاکم در کشورهای عربی اجازه پررنگ شدن این مفاهیم را نمی دادند. اما این تحولات زمینه را برای مطرح شدن جدی این مفاهیم فراهم کرد. 

این پژوهشگر ارشد با بررسی این دو رویکرد نتیجه گرفت که همزمان با وقوع تحولات عربی دو دیدگاه روابط بین الملل و علوم سیاسی در مطالعات منطقه خاورمیانه شناسی  به هم نزدیک شده و مطالعات منطقه ای اهمیت بیشتری در علوم سیاسی و روابط بین الملل یافته است. به گونه ای که با تحولات عربی مفاهیم مطرح شده در دیدگاه دوم  به نوعی به گفتمان غالب در خاورمیانه تبدیل شده است.

در ادامه، سخنران نشست در خصوص انقلاب مصر، با اشاره به انتقال تدریجی در سیاست داخلی و خارجی این کشور بعد از وقوع انقلاب، بر تفاوت بنیادین میان اخوان المسلمین مصر و حزب عدالت و توسعه ترکیه تأکید کرد. در این خصوص وی اظهار داشت که پیروزی حزب عدالت و توسعه ترکیه در سال 2002 به بهای پذیرش نوعی اعتدال و میانه روی در سیاست داخلی و خارجی تمام شد. در مقابل اخوان المسلمین اولین بار است که قدرت را در دست می گیرد. 

در ادامه نشست دکتر کیهان برزگر در خصوص بحران سوریه نیز اظهار داشت که در این بحران مسائل داخلی نظیر انجام اصلاحات، اعمال حقوق بشر، بحث های مربوط به ژئوپلیتیک قومی و مشروعیت که همگی در حوزه علوم سیاسی قرار دارد، مورد توجه واقع شده است. اما از نگاه وی، تحولات سوریه جنبه روابط بین المللی نیز دارد. به دلیل آنکه نقش بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای در حمایت و یا تغییر حکومت و سیاست در سوریه توازن قوا در منطقه را تغییر می دهد و همین امر بحران این کشور را پیچیده تر کرده است. وی راه حل بحران سوریه را منطقه گرایی و بهترین گزینه پیش رو را برگزاری کنفرانسی جامع با حضور همه کشورها و گروه های دخیل از جمله کشورهای اروپایی، آمریکا، چین، روسیه، ایران، ترکیه و همچنین نمایندگان گروه های مخالف داخلی سوریه مطرح کرد. به طور کلی دکتر برزگر بهترین رویکرد برای بررسی مسائل خاورمیانه را اتخاذ رویکرد بینابینی از نگاه روابط بین المللی و نگاه علوم سیاسی به مسائل خاورمیانه و همچنین تمرکز بر منطقه گرایی دانست که با تحولات اخیر جهان عرب جایگاه خود را در خاورمیانه شناسی باز کرده است.

در نهایت این نشست با طرح سؤالات و نقطه نظرات حاضرین به پایان رسید.

گزارش: مریم مطیعی، پژوهشگر مهمان و دبیر گروه مطالعات کشمکش و همکاری در خاورمیانه پژوهشکده.