بیداری اسلامی و تضعیف نقش عملیاتی القاعده / احمد راستگو و هوشنگ عزیزی *
بیداری اسلامی منجر به روی کار آمدن اسلام گراهای میانه رو در کشورهای عربی و به تبع تضعیف نقش و جایگاه عملیاتی القاعده از لحاظ جذب نیرو، آموزش و اقدام عملیاتی در دو سطح منطقه ای و جهانی شده است.
در زمینه جایگاه القاعده بعد از تحولات جهان عرب و بیداری اسلامی بعضی از دیدگاه ها معتقدند که شکل گیری بیداری اسلامی و ناآرامی های اخیر همراه با جنگ داخلی در بعضی کشورهای منطقه مثل لیبی و سوریه فرصت مناسبی را در اختیار القاعده برای جذب و آموزش نیروهای جدید و تقویت و بازسازی نقش خود در منطقه قرار داده است. اما اساساً، بیداری اسلامی در سه حوزه "جذب نیرو"، "آموزش" و "اقدام عملیاتی" باعث تضعیف نقش القاعده شده است.
در بخش "جذب نیرو" القاعده با تاکید بر مفروضه های اسلامی و ایدئولوژیکی همچون "بحران ناشی از نفوذ فرهنگ غرب و تمایل به بازگشت به خویشتن"، "شکست الگوها و ایدئولوژی های غربی در جهان اسلام و نگاه به حکومت اسلامی به عنوان جایگزین آن"، "سازش سیاسی رژیم های عربی در برابر اسرائیل"، "استعمار دیرینه کشورهای غربی که از عوامل سرشکستگی و از بین رفتن عزت امت مسلمان است"، "فراهم کردن زمینه برای ظهور اسلام گرایی" و همچنین "پیوند عمیق دین و سیاست و فراوانی آیات مربوط به جهاد و حکومت در قرآن"، به عنوان ایدئولوژی اسلامی مورد استفاده گروه القاعده جهت جذب نیرو در کشورهای مسلمان قرار گرفت.
اما در پرتو بیداری اسلامی این فرایند کمرنگ شده است. زیرا شکل گیری دولت های اسلامی میانه رو در این کشور ها سبب احیای دین اسلام، مخالفت با غرب گرایی و اسرائیل و ارائه مدل حکومتی جدید در سرزمین های مسلمان شده است که جذب نیرو توسط القاعده را بر اساس ایدئولوژی اسلامی با مشکل روبه رو ساخته است.
در زمینه "آموزش" می توان به عواملی همچون "عدم تمرکز آموزشی" و "قطع کمک های مالی و جنگ علیه تروریسم" اشاره کرد. حرکت های مردمی در کشورهای اسلامی از جمله یمن و لیبی، گروه های فعال القاعده در این کشورها را بر آن داشته است که تحولات سرزمینی را دنبال کنند تا اینکه به فکر فراگیری تکنیک هایی با ضریب امنیتی بالا برای اقدام در کشورهای پیشرفته غربی باشند. ترس و نگرانی شدید از آینده تحولات به وجود آمده در این کشورها سبب شده است که این گروه به صورت متمرکز و در لایه های پنهانی به فعالیت خود ادامه دهد که این امر فضای مناسب آموزشی را از این گروه سلب نموده است.
قطع شدن حمایت مالی القاعده از سوی کشورهای عربی عامل مهم دیگری است که روند آموزشی این گروه را کند نموده است. هشدار وزیر امور خارجه آمریکا در پی انتشار کمک های مالی عربستان در قالب موسسات خیریه به این گروه و همچنین آمار و اطلاعات منتشر شده توسط سایت افشاگر ویکی لیکس سبب شد که فشارهای بین المللی به کشورهای حامی القاعده بیشتر شود.
همچنین، شکل گیری بیداری اسلامی و نگرانی عربستان از حرکت های آزادی خواهانه در نزدیکی مرزهایش و همچنین سرنگونی متحدان سنتی در منطقه، سبب شد تا این کشور تمرکزش معطوف به ثبات و امنیت منطقه ای باشد تا اینکه از القاعده به عنوان یک ابزار حمایت مالی کند.
علاوه براین، فشارهای بین المللی و جنگ علیه تروریسم که از سال 2001 تاکنون ادامه دارد، سبب شده که فضای باز عملیاتی و آموزشی القاعده به حداقل ممکن برسد. به همین دلیل این شبکه فعالیت خود را در مناطق قبایلی نشین مرز افغانستان و پاکستان متمرکز کرده است. اگر چه کشور های دیگری چون یمن، سومالی، عراق و الجزایر و نقاط دیگری مانند برخی جمهوری های شوروی سابق هم شاهد تحرک برخی عوامل القاعده بوده اند. اما این افراد بیشتر سعی کرده اند که نام و شهرت خودشان را صرف مناقشات منطقه ای کنند که در مجموع توان خاصی برای شبکه القاعده ایجاد نمی کنند.
در حال حاضر، مهم ترین و فعال ترین بخش شبکه القاعده که نگاه سرویس های امنیتی غربی را به خود معطوف کرده، شاخه فعال القاعده در یمن است. همین شاخه مسئول سازماندهی و اجرای عملیات نافرجام انفجار انتحاری یک هواپیمای مسافربری بر فراز آمریکا و عملیات نافرجام انفجار از طریق مواد انفجاری قاچاق شده به درون دو هواپیمای باربری به مقصد آمریکا بود. آگاهی نیروهای آمریکایی از این نقشه باعث شده که حمله هواپیماهای بدون سرنشین آمریکا در یمن و مناطق قبایلی پاکستان آغاز شود، به طوری که تاکنون بیش از صدها تن از نیروهای القاعده را از بین برده است. از بین رفتن نیروهای آموزش دیده در کنار عدم جذب گسترده سبب کم تحرکی و کاهش قدرت تهدید این گروه شده است.
در بخش "عملیاتی" همسو شدن سران و گروه القاعده با شکل حکومت مردمی، فعالیت این گروه را کمرنگ نموده است. در واقع کسانی که تا دیروز تروریست بوده اند، در جریان انقلاب های عربی در گروه انقلابییون قرار گرفته اند. یکی از معروف ترین فرماندهان انقلابیون لیبی، سرکرده جماعت اسلامی لیبی، "عبدالحکیم الخويلدي بلحاج" است که در کنار نیروهای القاعده در افغانستان با نیروهای ائتلاف وابسته به ناتو می جنگید. بلحاج اکنون فرمانده شورای نظامی لیبی است.
اساساً به وجود آمدن یک حکومت با ایدئولوژی اسلامی بهتر می تواند جبهه اسلامی را در برابر جبهه غربی تقویت نماید. گروه القاعده در جریان بحران عملیاتی سعی بر این دارد که بتواند دولتی حامی خود به وجود آورد و یا اینکه تا حدودی همسو با این گروه باشد. از این رو با سهیم شدن در قدرت در جریان بیداری اسلامی از تحرکات نیروهای القاعده کاسته شده است.
به طور کلی، شکل گیری "بیداری اسلامی"، در کشورهای دچار تحول و حرکت مردم به سمت گروه های اسلام گرای معتدل در این کشورها و خواسته هایی چون دموکراسی موجب شد که فعالیت گروه القاعده کمرنگ شود. در واقع "جنگ آمریکا با تروریسم" و "به وجود آمدن دولت های اسلامی متعادل" نه تنها سبب ناکامی گروه القاعده در سطح منطقه ای و جهانی شده است، بلکه باعث شده تا این گروه با تغییر ماهیت فعالیت خود، استراتژی مشارکت در حکومت های داخلی این کشورها را در پیش بگیرد. به عبارت دیگر بیداری اسلامی سبب تبدیل شدن گروه القاعده از یک نیروی فعال و تاثیرگذار بین المللی به یک نیروی تابع و تاثیرپذیر داخلی و به تبع آن تضعیف نقش این گروه شده است.
*دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران