معمای احیای مجدد توافق هسته‌ای

سید حامد حسینی پژوهشگر مهمان و عضو گروه بررسی مسایل استراتژیک خاورمیانه

با ورود بایدن به کاخ سفید، به نظر می‌رسد که روند جدیدی از توافق هسته‌ای موسوم به برجام شکل خواهد گرفت. در طول این روند، مسیر واشنگتن برای بازگشت به توافق هسته‌ای طولانی، زمان‌بر و پیچیده است و در این میان، تهران نیز خواسته‌ها و شرایط خود را در فضای بی‌اعتمادی و عدم قطعیت به‌طرف مقابل اعلام کرده است. اما دلالت‌های این روند چیست و آیا ممکن است جایی برای نزدیکی نگاه‌های طرفین وجود داشته باشد؟

در وضعیت کنونی شکاف اصلی بین طرفین مربوط به این است که چه کسی گام اول را برمی‌دارد؛ درحالی‌که ایالات‌متحده می‌خواهد ایران ابتدا اقدام کند، تهران انتظار دارد ایالات‌متحده تحریم‌ها را لغو کند و فقط در این صورت است که ایران به تعهدات خود در توافق‌نامه عمل می‌کند. ایران همچنین درخواست ایالات‌متحده مبنی بر پیوند دادن بازگشت به توافق‌نامه و بحث در مورد توافق جدید و به‌روز شده و گفتگو درباره برنامه موشکی ایران و رفتار منطقه‌ای را رد می‌کند. به‌طور مشخص، هرچه زمان بیشتری بدون پیشرفت در مذاکرات بگذرد، تهران برنامه هسته‌ای خود را بیشتر به‌پیش می‌برد و احتمالاً نیز تنش‌های غیرهسته‌ای نیز افزایش یابد. درزمینه روشن شدن مواضع طرفین برای احیای مجدد توافق هسته‌ای باید به ارزیابی این خواسته‌ها اهتمام نمود:

1- به‌عنوان اولین گام، تهران انتظار دارد که ایالات‌متحده بدون قید و شرط هرگونه تحریم را که توسط دولت ترامپ اعمال شده یا دوباره به کار گرفته شده­است را لغو کند. در مقابل ، ایران از تمام اقداماتی که برخلاف توافق برنامه هسته‌ای برداشته است خارج خواهد شد. درحالی‌که دولت ایالات‌متحده می‌خواهد ایران ابتدا اقدام كند، تهران انتظار دارد كه ابتدا ایالات‌متحده تحریم‌ها را لغو كند و فقط در این صورت است كه ایران به تعهدات خود در این توافق‌نامه عمل می‌کند. حتی اگر به نظر برسد که این یک مسئله فنی باشد اما بی‌اعتمادی مفرط بین دو کشور و زمانی که آن‌ها برای معکوس کردن تمام اقدامات انجام‌شده از زمان خروج ایالات‌متحده از توافق‌نامه به آن نیاز دارند، ممکن است روند را پیچیده کند و نیاز به حسن نیت زیادی برای هر دو طرف داشته باشد. به نظر می‌رسد بیشترین توجه در گفتگوهای اولیه‌ای كه بین آن‌ها انجام خواهد شد در درجه اول به هماهنگ‌سازی مراحل موردنیاز دو كشور اختصاص خواهد داشت.

از سوی دیگر دولت ترامپ در تلاش برای جلوگیری از بازگشت رئیس‌جمهور بایدن به توافق هسته‌ای، تحریم‌های مختلفی را علیه ایران حتی تا روزهای آخرین دوره خود نیز ادامه داد. دولت جدید می‌تواند از دستورات اجرایی استفاده کند و در مورد معافیت‌ها تصمیم‌گیری کند. حتی می‌تواند مجازات غیر مرتبط اعمال‌شده توسط دولت قبلی را لغو کند گرچه احتمال دارد که در مراحل اولیه این کار را انجام ندهد. از طرفی ایالات‌متحده که وعده مشورت با متحدان خود را نیز داده است با خواسته‌های اسرائیل و برخی بازیگران منطقه‌ای و حتی صداهای مخالف داخلی مواجه است تا همچنان از مزایای اقدامات انجام‌شده توسط ترامپ تحت عنوان فشار حداکثری استفاده کنند و این مسئله بر پیچیدگی‌های موضوع افزوده است و به‌احتمال‌زیاد تهران نیز در سطح سیاست داخلی با این پیچیدگی‌ها مواجه خواهد شد.

2- وقتی مراحل بازگشت به توافق به پایان رسید، بقیه شرکای توافق‌نامه - انگلیس ، فرانسه ، آلمان ، روسیه و چین - در کمیته مشترک تصمیم می‌گیرند که آیا اجازه بازگشت ایالات‌متحده به توافق را می‌دهند یا که خیر. گرچه ظاهراً این فقط یک حرکت نمادین و تبلیغاتی است و مانعی بر سر بازگشت واشنگتن وجود نخواهد داشت اما بیانگر پیامی از سوی ایران است كه خروج از توافق‌نامه پیامدهایی دارد كه طرفین باید در نظر بگیرند. درهرصورت، برای ایران مهم است که این گام نمادین بعد از لغو همه تحریم‌ها و نه‌فقط بخشی از آن‌ها برداشته شود.

3- ایران موافقت نخواهد کرد و به‌صراحت اعلام کرده که شرایط جدید توافق‌نامه را نخواهد پذیرفت. در این توافقنامه یک جدول زمانی مشخص برای محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران مشخص‌شده است. علاوه بر این، ایران با محدودیت‌های پنج‌ساله در خرید سلاح و محدودیت‌های هشت‌ساله در خرید موشک موافقت کرده است. همه این‌ها، به گفته وزیر خارجه ایران، "اکنون یا همیشه" قابل تغییر نیستند. مخالفت تهران با بازگشایی بندهای این توافق‌نامه یا مذاکره در مورد محدودیت‌های جدید اعمال‌شده علیه ایران کاملاً واضح است؛ اولا ایالات‌متحده در مورد رفع تحریم خریدوفروش تسلیحات متعارف در اکتبر سال 2020، که دولت ترامپ سعی در جلوگیری از آن داشت در شورای امنیت شکست خورد، و ثانیا در مورد رفع محدودیت‌های مربوط به توان موشکی، که قرار است در سال 2023 اعمال شود جایی برای مذاکره مجدد وجود ندارد. اما در مقابل، دولت بایدن خواستار این است که پس از بازگشت به توافق هسته‌ای، بر سر یک توافق‌نامه ارتقا یافته و مکمل مذاکره شود که به موضوعات چالش آفرین توافق هسته‌ای مانند بند غروب آفتاب، تحقیق و توسعه و نظارت بر برنامه موشکی و همچنین فعالیت‌های منطقه‌ای ایران بپردازید.

4- سیاست منطقه‌ای ایران بخشی از مذاکرات هسته‌ای نبود زیرا دولت‌های غربی موافقت نکردند که از مداخله خود در منطقه چشم‌پوشی کنند. ایران به‌نوبه خود، مایل است در مورد مسائل منطقه‌ای بحث کند اما فقط با کشورهای منطقه و بدون بازیگران غربی. به‌طور مشخص ایران هرگونه بحث درباره موضوعات مربوط به منطقه را به خروج كامل ایالات‌متحده مشروط كرده است. این شرط ایران، که به‌طور واضح از سوی واشنگتن رد خواهد شد بیشتر بیانگر تلاش برای جلوگیری از پرداختن به مسائل منطقه‌ای است. پیش از انتخابات نیز، تیم بایدن این ایده را مطرح کردند که موضوعات منطقه‌ای در یک نشست بین المللی-منطقه ای و جدا از مذاکرات هسته‌ای موردبحث و بررسی قرار گیرد، اما اقدامات ایران در این زمینه ظاهراً نشان‌دهنده تلاش برای قطع پیوند بین موضوع هسته‌ای و موضوعات منطقه‌ای است.

اکنون برای ایران مهم است که روشن کند علیرغم تحریم‌ها، آسیب‌های ناشی از بحران کرونا و اوضاع دشوار اقتصادی در موقعیت ضعفی نیست که نیاز به دادن امتیازات باشد. درعین‌حال، با ارائه مواضع خود از طریق رسانه‌های داخلی و خارجی نیز به دنبال ابزاری برای ایجاد فشار بر دولت آمریكا و تلاش برای رساندن این پیام است كه زمان به نفع واشنگتن نیست. دولت بایدن می‌خواهد به توافق هسته‌ای بازگردد تا اطمینان حاصل کند که ایران دوباره بر اساس پارامترهای مشخص‌شده عمل می‌کند و از آستانه دسترسی به توان هسته‌ای بیشتر دور می‌شود. نکته مبهم اینجاست که هنوز مشخص نیست آیا ایالات‌متحده ترجیح می‌دهد در آینده نزدیک با توجه به مسائل داخلی و خارجی که خواستار توجه فوری هستند به این مسئله نیز نزدیک شود و در دستور کار جدی قرار گیرد یا که خیر. درهرصورت، حتی اگر به نظر برسد که اختلاف‌نظر در مورد شرایطی که به هر دو طرف امکان بازگشت به توافق و انجام تعهدات خود را که بیشتر فنی است را می‌دهد ولی به‌احتمال زیاد بحث و به‌ویژه اجرای مراحل موردنیاز دو کشور زمان خواهد برد. سؤال اصلی که در حال حاضر پاسخ روشنی ندارد این است که آیا واشنگتن در ایجاد ارتباط بین بازگشت به توافق هسته‌ای و آغاز مذاکرات مجدد موفق خواهد شد یا که خیر؟