عراق و پروژه شام جدید؛ از ایده تا اجرا
نویسنده : سعید رمضانی، دانش آموخته دکتری جغرافیای سیاسی
مقدمه
در تاریخ 7-4-1400 در بغداد یک جشن برپا بود."عبدالفتاح السیسی" رئیس جمهور مصر و "عبدالله دوم" پادشاه اردن به منظور برگزاری نشستی سه جانبه با "مصطفی الکاظمی" نخست وزیر عراق وارد بغداد پایتخت این کشور شدند. رئیس جمهور مصر بعد از سی سال برای اولین بار به عراق آمده بود. سران مصر، اردن و عراق بعد چند دیدار، در بغداد نشست مشترکی برگزار کرده و درباره تقویت روابط سه جانبه به گفتگو نشستند. از نظر سیاسی این آزمایش دیگری در ایجاد همکاری های جدید منطقه ای است. مراکز قدرت سنتی مانند قاهره و امان جای خود را به بازیگران دیگری مثل ابوظبی و ریاض داده اند به طوری که این کشورها توانسته اند با ثروت های عظیم حاصل از فروش نفت روابط بین المللی خود را گسترده و این روابط را به نفوذ سیاسی و امنیتی تبدیل کرده اند. پروژه شام جدید بر مبنای الگوی اتحادیه اروپا ارائه شده است و از آن به عنوان "نسخه کوچک شده اتحادیه اروپا" در منطقه یاد می‌شود. سران سه کشور اردن، مصر و عراق از پروژه "شام جدید" تحت عنوان "طرح وحدت عربی" یاد می‌کنند .در پروژه شام جدید، عراق به عنوان "منبع نفت" شناخته می‌شود. مصر "نیروی انسانی" اجرای پروژه را تأمین می‌کند و اردن نیز "حلقه ارتباطی" میان عراق و مصر خواهد بود.
در این یادداشت ضمن بررسی چالش هایی که این پروژه با آن رو به روست، به این سوال پاسخ خواهیم داد که طرح شام جدید تا اجرایی شدن و واقعیت چقدر فاصله دارد؟
پیشینه طرح
طرح منطقه ای شام جدید ما را به یاد اتحادیه چهارجانبه می اندازد که صدام حسین رئیس جمهور (معدوم) عراق قبل از جنگ دوم خلیج فارس(اشغال کویت)اعلام کرد و مصر، اردن،یمن و عراق را شامل شد ولی عمرش به دلیل اختلاف های شخصی و سیاسی روسای جمهور عراق و مصر و رقابت بر رهبری اش چندان طول نکشید و در گهواره خود مرد. پروژه احداث خط لوله انتقال نفت عراق از بندر بصره به بندر عقبه در جنوب اردن نیز موضوع جدیدی نیست، این پروژه اساسا از دوره حاکمیت حزب بعث عراق همواره مطرح بوده است ولی تا الان عملی نشده است.
محورهای طرح شام جدید
همکاری های اقتصادی، ستون اصلی پروژه شام جدید را تشکیل می داد.این پروژه شامل محورهای زیر است :
- همگرایی اقتصادی گسترده میان سه کشور عراق، مصر و اردن
- ایجاد خط لوله انتقال نفت از بندر بصره در جنوب عراق تا بندر العقبه در اردن و سپس مصر
- فروش نفت عراق به اردن و مصر با تخفیف 16 دلاری قیمت نفت برنت
-انعقاد قراردادهای تجاری مصر با عراق و به دست آوردن سهمی از بازسازی این کشور
- تامین برق عراق از طریق اردن و مصر
-ایجاد شهرک های صنعتی مشترک و سرماگذاری مشترک در حوز های گردشگری و خدمات
انگیزه ها برای طرح شام جدید
1. عراق : هدف اصلی پروژه شام جدید از نگاه عراق این است که این کشور مانند گذشته به جهان عرب بازگردد.
2. مصر : مصر می‌خواهد یک نقش جدیدی را بعد از افول بزرگی که در صحنه عربی منطقه غرب آسیا( خاورمیانه ) داشت ایفا کند.
3. اردن : انگیزه سیاسی مصر و اردن از مشارکت در این است که وابستگی خود را به عربستان کم کنند؛ این امر به ویژه برای اردن بعد از انتشار گزارش هایی که در مورد دخالت سعودی در توطئه اخیر برای بی ثبات کردن اردن و جایگزینی ملک عبدالله با حمزه ولیعهد سابق منتشر شد، مهم است. همچنین اردن به دلیل توافق ابراهام به حاشیه رفت و از طرفی این کشور با کمبود منابع مالی مواجه است.
چالش ها پروژه شام جدید
-هر سه کشور از حیث نقدینگی و اجرای پروژه ها در مضیقه هستند و این امر چالش بزرگی بر سر برنامه های آنها است. در سطح ابتدایی کانون اصلی طرح شام جدید بر همکاری اقتصادی، فناوری و سرمایه‌گذاری میان طرفین متمرکز شده است اما در عمل فقط کافی است که به سطح مبادلات کنونی میان سه کشور توجه شود. قاهره 19 میلیارد دلار به صندوق بین الملی پول بدهکار است. اردن در ابتدای 2021 مبلغ یک و نیم میلیارد دلار از بانک جهانی وام گرفت و بیکاری در این کشور افزایش یافته است.
- پیش بینی می شود برای اجرای خط لوله بصره به بندر عقبه و مصر 18 میلیارد دلار نیاز باشد که با توجه به وضعیت فعلی اقتصاد این کشورها، این مساله در کوتاه مدت امکان پذیر نیست.
- بر اساس طرح شام جدید کشورهای اردن و مصر خواهان انتقال نفت عراق به کشورهای خود با تخفیف ویژه، ان‌هم 16 دلار پایین‌تر از نرخ جهانی نفت برنت هستند. بر اساس هیچ نوع همکاری و قرارداد اقتصادی میان دو یا چند کشور مستقل، این درخواست قاهره و امان منطقی به نظر نمی‌سد. حتی در صورت موافقت دولت عراق با چنین درخواستی این پارلمان و افکار عمومی عراقی است که به طور حتم اجازه نخواهند داد ثروت ملی کشور با چنین نرخی در اختیار این کشورها قرار بگیرد.
- این طرح منطقه ای از نظر آمریکا تلاشی خوشایند برای ایجاد تعادل و یا حتی مقابله با نفوذ ایران است لذا بر این اساس احزاب و جریانات نزدیک به ایران این طرح را یک پروژه امریکایی قلمداد می کنند و ان را به نوعی هدایت عراق به سمت عادی سازی روابط با اسرائیل می دانند.
- نحوه رسیدن به یک همگرایی، ایجاد بازار مشترک، هماهنگ کردن ساختار‌های سیاسی و کنار زدن رقبا به‌خصوص عربستان سعودی از جمله چالش‌های موجود بر سر راه پروژه شام جدید است، زیرا عربستان کشوری نیست که در این زمینه ساکت باشد.
نتیجه گیری
چنین طرح هایی در گذشته نیز وجود داشته و مطرح شده است، اما در عرصه عمل موفق نبوده‌اند، زیرا هرکدام از کشورهای عربی در جهت خاصی حرکت می‌کنند و نمی‌توانند مستقل تصمیم بگیرند. شام جدید، در حقیقت یک طراحی جدیدی در دنیای وانفسای عربی است که سه کشور مصر، اردن و عراق تصمیم گرفتند بدون سایر کشورها به‌ویژه عربستان سعودی عصر جدیدی برای خاورمیانه جدید طراحی کنند.بر همین اساس با توجه به شرایط داخلی و اقتصادی این کشورها و همچنین رویکرد همسایه ها و سایر قدرت های منطقه ای اجازه اجرای چنین کاری را نخواهند داد بر همین اساس به نظر می رسد این پروژه در حد ایده باقی بماند.
- این پروژه صرفاً اقتصادی نیست و در ورای خود اهداف دیگری را دنبال می‌کند. نکته قابل تأمل در این زمینه ماهیت طرف‌های عضو ائتلاف پروژه شام جدید است، چراکه مصر و اردن دارای بیشترین روابط با رژیم صهیونیستی هستند و اکنون ابهام نقش آفرینی رژیم صهیونیستی در ظهور و بروز پروژه مذکور نیز وجود دارد. پروژه شام جدید فراهم کردن زمینه برای وارد ساختن بیشتر رژیم صهیونیستی در منطقه و نزدیک تر کردن آن به کشورهای جهان عرب است.
جهت ارجاع علمی: سعید رمضانی، « عراق و پروژه شام جدید؛ از ایده تا اجرا»، تاریخ انتشار: 1400/5/17