اقتصاد ایران و تحریم ها: تحولات اخیر و چشم انداز پیش رو

نشست گروه اقتصاد سیاسی تحریم تحت عنوان «اقتصاد ایران و تحریم ها؛ تحولات اخیر و چشم انداز پیش رو» در تاریخ چهارشنبه هشتم دی ماه 1400 با سخنرانی دکتر علی سرزعیم اقتصاددان و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، پژوهشگران مهمان و اعضای گروه به صورت مجازی برگزار گردید.

در این نشست که با مدیریت آقای شهریاری عضو گروه اقتصاد سیاسی تحریم برگزار شد، دکتر سرزعیم نگاهی جامع به اقتصاد ایران در سال های تحریم داشتند و بیان کردند که در سال 91 افت 8% داشتیم، در سال 94 برجام منعقد شد ولی از آنجا که قیمت نفت به صورت بی سابقه ای افت کرده بود، رشد 0% داشتیم. در سال 95 رشد غیرعادی داشتیم و توانستیم بازارهای نفت را پس بگیریم. در سال 96 رشد 4% داشتیم و در سال های 97 و98 با افت شدیدی مواجه شدیم و باز در سال 99 رشد مثبت داشتیم. در سال 1400 هم به روایت بانک مرکزی و هم مرکز آمار رشد بالا بوده است. این آمارها مبین خروج از رکود ناشی از تحریم است و فراگیر شدن بیماری کرونا هم تاثیری روی این احیای اقتصادی نداشت. ایشان در ادامه توضیح دادند که اگر فرض کنیم اقتصاد ایران در سال 96 در تعادلی قرار داشت، اعمال تحریم ها اول به صورت شوک عرضه رخ داد و سپس به شوک تقاضا تبدیل گردید که پیامد آن تعمیق رکود و تورم بود. وقتی شوک بزرگی مثل تحریم رخ می دهد نرخ های اساسی تغییر می کند که نتیجه آن به هم ریختن قیمت های نسبی است. ایشان در ادامه بیان کردند که آن چیزی که بخش عرضه ما را به عقب راند در حال بازگشت است که ماحصل این فرآیند رشد تقاضا است که این همان ریکاوری از رکود است.

دکتر سرزعیم در ادامه نشست در مورد اجزای اقتصاد صحبت کردند. بیش از نیمی از اقتصاد ما خدمات است و نفت و صنعت 45% و کشاورزی 8% است. کرونا روی خدمات اثر منفی گذاشته اما روی صنعت تاثیری زیادی نداشته است. با این حال، تحریم ها روی نفت و صنعت تاثیر بسیار داشتند. بخش خدمات در تحریم اول دچار افت زیادی نشده بود اما در تحریم دوم به سرعت با افت مواجه شد. همین تحریم ها به صنایع آسیب هایی وارد کرد. وقتی می گوییم منظور همه صنایع نیست بسیاری از صنایع در دوران تحریم رشد داشتند. پس در مجموع بیان می شود که هم صنایع برنده از تحریم وجود دارد و هم صنایع بازنده از تحریم. آمارهای 5 ماه اول سال 1400 رشد نسبتاً خوبی را در بعضی صنایع نشان می دهد. یکی از این ها بازار بورس است و آن به دلیل علنی بودن اطلاعات شرکت ها است. بورس بیشترین چرخش ارزش افزوده کشور را تولید می کند.

ایشان در ادامه نگاهی از زاویه تقاضا به بحث تحریم ها و اقتصاد داشتند و خاطر نشان کردند که افت مصرف خصوصی در این شوک بالاتر از مصرف خصوصی است. البته افت سرمایه گذاری دفعه قبل شدیدتر بود. در 12 ماه 1399 مصرف خصوصی و تشکیل سرمایه روند صعودی داشتند. این در مورد کوتاه مدت است اما اگر بخواهیم نگاهی بلند مدت و با بازه زمانی 10 ساله داشته باشیم وضعیت خیلی مناسب نیست و سرمایه گذاری بسیار کم است. به عبارت دیگر، وضع کوتاه مدت اقتصاد به لحاظ بخش حقیقی بد نیست اما از زاویه بلند مدت وضع نامساعد است.

اقای سرزعیم در قسمت بعدی سخنانشان در مورد سرمایه گذاری در دهه 80 و 90 صحبت می کنند و معتقدند سرمایه گذاری در دهه 80 بسیار بالاتر از دهه 90 است که این از پیامدهای تحریم است که اثرات کوتاه مدت در واقع با استهلاک تدریجی سرمایه گذاری موجود در بلند مدت، ظرفیت رشد کشور را پایین می آورد. در سال 99 یک احیای سریع 2 ماهه در اقتصاد کشور اتفاق می افتد که در سایر کشورها حدود 1 سال به طول انجامیده است.

در ادامه ایشان بیان کردند که در برخی از ماه های 1400 تورم خیلی بالا بوده است و این باعث شد سیاست انقباضی در دستور کار قرار بگیرد و بانک مرکزی کنترل شدید تری اعمال کند. در حال حاضر کشور در ارقام 40% در حال نوسان است که ممکن است با ابر تورم موجه شود و خطر آن به قدری زیاد است که ممکن است کل شیرازه تولید را در کوتاه مدت مختل کند. ایشان می گوید قضاوت بنده این است که آن چیزی که باید در کوتاه مدت خیلی دغدغه باشد بحث تورم است.

در مورد کسری بودجه ایشان بیان داشتند که سال 99 انبساط عجیبی در بودجه رخ داد و بودجه 570 هزار میلیاردی به حدود 1300 میلیارد افزایش پیدا کرد. وقتی بودجه انبساط اینگونه داشته باشد و در مقابل تولید این رشد را نداشته باشد اثرات تورمی در اقتصاد بر جای می گذارد. در دولت آقای روحانی هزینه های جاری دو برابر شد. دولت این هزینه ها را افزایش داد که متاسفانه مجلس هم همراهی کرد و نکته قابل تامل آنکه هزینه های جاری برگشت ناپذیر هستند و دیگر نمی توان آن ها را کاهش داد.

در ادامه ایشان اشاره کردند که در سال 99 بودجه 570 هزار میلیارد تومانی بیش از 50% کسر بودجه داشته است. 229 هزار میلیارد تومان کسری داشتیم که 305 هزار میلیارد تومان کسری از طریق صندوق توسعه ملی و 305 هزار میلیارد تومان از بانک مرکزی و مابقی از اوراق تأمین شده است. به صورت کلی، ایشان معتقد بودند در کوتاه مدت وضعیت تولید به ویژه در قسمت بنگاه های بزرگ مناسب است اما در دولت به علت کسری بودجه 99 وضع نامساعد است. در 6 ماه اول 1400 فروش نفت بسیار کم بوده و 9% رقم مصوب بوده و عمده حقوق کارمندان کسری داشته که از محل فروش اوراق تأمین شده است. در 3 ماه اول 1400 هم دولت آقای روحانی 57 هزار میلیارد از بانک مرکزی قرض کرده که اثر آن در 3 ماه دوم به وضوح دیده می شود. در 6 ماه اول تحقق بودجه حدود نصف بوده است. در قسمت مالیات از گمرک 100% تحقق داشتیم اما در سایر درآمدها 74% در فروش نفت و 13% فروش اموال منقول زیر 1000 میلیارد بوده است. تأمین معیشت مردم هم در این دوران از طریق مالیات و فروش اوراق واگذاری بوده است.

در مورد سال 1401 ایشان بیان کردند که دولت آقای رئیسی رشد کمتر از 10% دیده و این در شرایط با تورم بالاست که این به معنای اعمال سیاست انقباضی است زیرا که عدم اعمال آن موجب ابر تورم خواهد شد. ایشان در ادامه در مورد اجزای بودجه گفتند که در لایحه 1400 رشد شدیدی در مالیات ها و فروش نفت دیده می شود که این بدان معناست که مفروض دولت آقای رئیسی به تفاهم رسیدن در مذاکرات برجام است.

در مورد هزینه های جاری نیز اشاره داشتند که هزینه های جاری به شدت تحت کنترل است. در عوض، پروژه های عمرانی رشد داشته است زیرا برخی معتقدند اثر پروژه های عمرانی در رونق اقتصادی بیشتر از هزینه های جاری است و به همین دلیل در این مورد انبساطی تر هستند که این رفتار از نظر ما رفتار درستی است.

در بخش خارجی اقتصاد، بالای 70میلیارد دلار واردات تا قبل تحریم ها وجود داشته که با شروع تحریم ها در سال 97 این رقم به 60 میلیارد، در سال 98 به 50 میلیارد و در 99 به بالای 40 میلیارد می رسد. در 7 ماه امسال 27 میلیارد دلار صادرات داشتیم که در سال 99 در همین بازه زمانی صادرات 18 میلیارد بوده است.

در مورد اشتغال، مطابق آمار 24 میلیون نفر شاغل در کشور وجود دارد که 5/18 میلیون نفر به اشتغال رسمی و 5/6 میلیون نفر به اشتغال غیر رسمی مشغول هستد. نکته جالب توجه این است که در هر دو دوره تحریم ما با رشد اشتغال مواجه بودیم که دلیل این رشد به خاطر صنایع برنده و افزایش تقاضای تولید کالای داخلی است.

ایشان در قسمت انتهایی صحبت های خود، نگاهی به نابرابری و فقر داشتند. از نظر دکتر سرزعیم، در تحریم نابرابری کمتر شده است زیرا ثروتمندان در تحریم ها بیشتر از سایرین ضربه خوردند. تا سال 98 فقط بخش خوراکی رشد قابل توجهی داشته و از زیر 10% به 14% رسیده است. اگر به نیازهای پنجگانه انسان ها نگاه کنیم می توان گفت تا سال 98 حدود 33% خانوارها یکی از اقسام فقر در نیازهای پنجگانه را دارند.

این نشست با پاسخگویی به سوالات اعضای شرکت کننده در نشست به پایان رسید.

گزارش از: سجاد شیرمحمدی، دبیر گروه اقتصاد سیاسی تحریم