سیاست خارجی عمان در قبال اسرائیل

نویسنده: سید حامد حسینی، پژوهشگر مهمان سابق (گروه مسائل استراتژیک خاورمیانه)

زمانی که امارات، بحرین، سودان و مراکش به مصر و اردن در برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل پیوستند، اعراب و اسرائیلی‌ها به طور یکسان انتظار داشتند که عمان کشور بعدی باشد که به توافقنامه ابراهیم می‌پیوندد، به ویژه از آنجایی که این بازیگر از دهه 1970 روابط سطح پایینی با اسرائیل داشته است. با این حال، چند روز پس از دریافت تماس وزیر امور خارجه جدید اسرائیل پس از انتخاب نخست وزیر نفتالی بنت در ژوئن 2021، سید بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان به صراحت اعلام کرد: ما سومین کشور خلیج فارس نخواهیم بود که روابط خود را با این کشور عادی می‌کند.

دلیل اساسی امتناع سلطنت عمان دو چیز است. اول، عمان می‌خواهد نقش خود را به عنوان جزیره بی‌طرفی در دریای اغلب متلاطم درگیری خاورمیانه حفظ کند. دوم، همان‌طور که بدر طی تماس تلفنی خود به لاپید، وزیر امور خارجه اسرائیل توضیح داد، عمان منتظر است تا دولت جدید اسرائیل اولین گام را برای ایجاد یک کشور فلسطینی به پایتختی بیت‌المقدس شرقی بردارد. با وجود این، اسرائیل همچنان خوش‌بین است. یکی از مقامات وزارت خارجه در اکتبر گذشته پیش‌بینی کرد که عمان کشور بعدی عربی خواهد بود که به توافقنامه ابراهیم می‌پیوندد. الیو بنجامین، رئیس دفتر بخش خاورمیانه و روند صلح وزارت امور خارجه، به جروزالم پست گفت: ما با عمان همکاری و برنامه‌هایی داریم.

رفتار موازنه‌ بخش

بی‌میلی عمان به امضای توافقنامه ابراهیم یا توافقی مشابه ناشی از تعهد این کشور به رویکرد عمانی بی‌طرفی و عدم مداخله در برخورد با درگیری‌های منطقه‌ای است. در واقع، عمان به عنوان سوئیس خاورمیانه، هرگز روابط دیپلماتیک خود را با هیچ کشوری قطع نکرده است. نمونه‌هایی از سیاست بی‌طرفی عمان و رفتار متفاوت این بازیگر بدین شرح است:

1- عمان یکی از تنها دو کشور اتحادیه عرب، همراه با سودان، که مصر را پس از معاهده صلح با اسرائیل در سال 1979 تحریم نکرد؛

2- تنها عضو شورای همکاری خلیج فارس که در طول جنگ 1980-1988 عراق و ایران بی‌طرف ماند، و میزبان مذاکرات مخفیانه آتش‌بس در طول جنگ بود؛

3- تنها عضو شورای همکاری خلیج فارس برای حفظ روابط دیپلماتیک با سوریه؛

4- اولین کشور عربی خلیج فارس که میزبان اسحاق رابین، نخست وزیر وقت اسرائیل به افتخار معاهده صلح اسرائیل و اردن در سال 1994 بود و هنگامی‌که رابین در نوامبر 1995 توسط یک راست افراطی اسرائیلی ترور شد، یوسف بن علوی وزیر خارجه عمان در مراسم تشییع جنازه وی شرکت کرد؛

5- عمان (و همچنین کویت) به تحریم قطر به رهبری عربستان سعودی و امارات از اواسط سال 2017 تا ژانویه 2021 نپیوست؛

6- عضو شورای همکاری خلیج فارس که به عملیات نظامی تحت رهبری عربستان سعودی علیه حوثی‌های یمن نپیوست؛

7- و در آخر، تنها کشور عربی خلیج فارس که تمرینات نظامی با ایران انجام می‌دهد. نیروی دریایی عمان در دسامبر 2021 در آب‌های سرزمینی ایران وارد رزمایش مشترک دریایی شد.

اهمیت اسرائیل برای مسقط

عمان هیچ روابط دیپلماتیک رسمی با اسرائیل ندارد. با این حال، پس از امضای توافقنامه اسلو، روابط با چندین کشور خلیج فارس بهبود یافت، برخی آشکارتر از سایرین. اسحاق رابین اولین نخست وزیری بود که در سال 1994 به عمان سفر کرد. وزیر خارجه عمان نیز در سال 1995 از اسرائیل دیدن کرد. در سال 1996 شیمون پرز با سلطان قابوس ملاقات کرد. در همان سال، دو کشور با افتتاح دفاتر نمایندگی تجاری موافقت کردند. اسرائیل این نمایندگی را افتتاح کرد، اما عمان هرگز این کار را نکرد. پس از شکست مذاکرات اسلو در پایان دهه 1990، روابط دوباره سرد شد و عمان دفتر اسرائیل را در سال 2000 تعطیل کرد. اسرائیل بی سر و صدا روابط خود را با عمان حفظ کرد. به عنوان مثال، لیونی، وزیر امور خارجه، در سال 2008 با همتای عمانی خود ملاقات کرد. محققان اسرائیلی نیز در زمینه تکنیک‌های نمک‌زدایی با عمان همکاری کردند.

روابط بین اسرائیل و عمان در سال‌های اخیر و به ویژه از اکتبر سال 2018 که بنیامین نتانیاهو نخست وزیر و همسرش از مسقط دیدن کردند و با سلطان قابوس دیدار کردند، گرم شده است. دفتر نخست وزیری اعلام کرد که دو طرف راه‌های دستیابی به صلح و ثبات در خاورمیانه را مورد بحث و بررسی قرار دادند و افزود: سفر نخست وزیر گام مهمی در اجرای سیاست ترسیم‌شده توسط نخست وزیر در مورد تعمیق روابط با این کشور است. در یک نشانه دیگر، نتانیاهو بعداً اعلام کرد که عمان حریم هوایی خود را به روی شرکت هوایی El Al می‌گشاید. تماس‌های تلفنی هم ممکن است نشان دهد که عمان در ردیف بعدی برای برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل خواهد بود. اما حفظ روابط غیر رسمی مسقط با اسرائیل به تداوم بی‌طرفی عمان کمک کرده است و به عمانی‌ها اطمینان می‌دهد که علیرغم مرگ سلطان قابوس که پنج دهه با سیاست خود بر کشور حکومت کرد، همچنان این امکان برای عمان وجود دارد که ثبات و ماهیت اصولی سیاست خارجی عمان را حفظ کند. بدین اعتبار، اصرار مکرر عمان مبنی بر اینکه هرگونه توافق با اسرائیل باید قبل از تصویب طرح صلح عربی توسط اسرائیل پیشنهاد شود، تزلزل‌ ناپذیر بوده است.

اگرچه عادی‌سازی رسمی بین اسرائیل و عمان منافع اقتصادی قابل توجهی را برای هر دو بازیگر به همراه خواهد داشت، اما کاهش قیمت نفت و بحران اقتصادی ناشی از آن، به‌طور غیرقابل توضیحی، انگیزه‌های سرمایه‌گذاری، تنوع، گردشگری و فناوری اسرائیل را برای پادشاهی عمان که معتقد است اقتصادش در سرمایه‌گذاری‌های ایران بهتر خدمت می‌کند، کم‌تر جذاب کرده است. طی سال‌ها، مسقط توانسته است تعادل دقیقی بین روابط ژئوپلیتیکی خود با کشورهای دو طرف خلیج فارس، به‌ویژه ایران و عربستان سعودی حفظ کند. این نظام سلطنتی از دیرباز رابطه سودمندی با ایران داشته است. سلطان فقید قابوس امتیازات آن را گرامی می‌داشت و جانشین او سلطان هیثم بن طارق آل سعید نیز همین راه را طی می‌کند.

البته این امر هرگونه توافقی با اسرائیل در راستای توافق ابراهیم را دور از ذهن می‌سازد. روابط غیررسمی عمان و اسرائیل همواره ایران را عصبانی و نگران کرده است. در صورت رسمی شدن، تهران بدون شک تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی خود احساس خواهد کرد و به احتمال زیاد پیوندهای نزدیک خود را با مسقط قطع خواهد کرد. اهمیت نقش عمان در منطقه به همراه تأثیر و اثربخشی آن در حل و فصل اختلافات قابل انکار نیست. این سلطان‌نشین همواره میانجی قابل قبول و بازیگر فعال در صحنه دیپلماسی بین تمامی بازیگران متخاصم در منطقه به ویژه اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها و آمریکایی‌ها و ایرانی‌ها بوده است. بنابراین، هیچ‌کس نمی‌تواند انکار کند که امتناع رهبری عمان از امضای توافقنامه صلح با اسرائیل فراتر از یک عمل‌گرایی ساده است.

صرف نظر از اینکه عمان چقدر تصمیم سایر کشورها برای امضای قراردادهای صلح با اسرائیل را تحسین کرد، حداقل در کوتاه‌مدت از الگوی آن‌ها پیروی نخواهد کرد. از منظری عمل‌گرا، حفظ روابط کنونی خود با اسرائیل و ایران منطقی است. با این حال، با توجه به تشدید تنش‌ها بین ایران و اسرائیل، حمایت ایران از نیروهای نیابتی، اهداف و نفوذ منطقه‌ای و موضع سرسختانه تهران در مذاکرات و برنامه هسته‌ای به‌سرعت در حال توسعه، آیا این تصمیم مسقط از نظر استراتژیک سودمند خواهد بود؟ به نظر می‌رسد که رویکرد عمانی دیر یا زود برای اسرائیل و ایران غیرقابل دفاع خواهد بود. اسرائیل عمان را بیش از حد عمل‌گرا می‌بیند، به ویژه وقتی صحبت از تشدید تقابل بین ایران و اسرائیل می‌شود. بنابراین، اسرائیلی‌ها ممکن است موضع سخت‌تری در قبال سلطان‌نشین اتخاذ کنند و خواهان قاطعیت بیشتری باشند که تا حد زیادی با نتیجه مذاکرات وین مشخص خواهد شد.

جمع‌بندی

امضای یک معاهده صلح رسمی با اسرائیل، مزایای مورد نیاز تنوع اقتصادی و گسترش تجارت، بازرگانی، فناوری و راه‌های حمل‌ونقلی را که اسرائیل ارائه می‌کند، به ارمغان خواهد آورد و اسرائیل نیز در این فرآیند میلیاردها دلار درآمد خواهد داشت. اما این امر همچنین موجب می‌شود تا عمان در مقابل موج مخالف تهران قرار گیرد. عمان ممکن است در تصمیم خود برای نپیوستن به همسایگان خود در امضای پیمان ابراهیم تجدیدنظر کند، اما قطعا در بازه کوتاه‌مدت واکنشی عجولانه نخواهد کرد و چشم به روندهای پیش رو خواهد انداخت.

همان‌طور که سلطان قابوس زمانی خاطرنشان کرد: مسیری که در دهه‌های گذشته در سیاست خارجی خود پیموده‌ایم، با هدایت خداوند، خود را درست و مؤثر نشان داده است. ما متعهد به این رویکرد هستیم که از عدالت، صلح و امنیت، و مدارا و عشق حمایت می‌کند و خواستار همکاری بین‌المللی به منظور تقویت ثبات، ارتقای رشد و شکوفایی و مقابله با عوامل تنش در روابط بین‌المللی از طریق ارائه راه‌حل‌های عادلانه و دائمی برای مشکلات حیاتی است؛ این سیاست، همزیستی مسالمت‌آمیز بین ملت‌ها را تقویت می‌کند و باعث رفاه برای کل بشریت می‌شود. اما اکنون نوبت سلطان هیثم است که با همکاری با همسایگان خود برای حفظ امنیت و استقلال کشور خود، تغییرات پیچیده‌ای که منطقه را با چالش روبرو کرده است درک کند.

مقامات عمانی با تفکر بلندمدت به معضلات سیاست خارجی می‌پردازند. مسقط از حرکات ناگهانی و تکانشی با هدف ایجاد توجه موقت و هیاهو اجتناب می‌کند. در عوض، عمان بر تلاش مداوم در جهت صلح پایدار متمرکز است؛ فرآیندی که مستلزم صبر و چندین سال دیپلماسی آرام است. از دیدگاه عمان، عادی‌سازی روابط با اسرائیل - حتی اگر از منظر تجارت، گردشگری، سرمایه‌گذاری و غیره مطلوب باشد - زودرس خواهد بود. موضع مسقط این است که توافق با اسرائیل مستلزم توافق تل‌آویو در مورد ابتکار صلح عربی است.

جهت ارجاع علمی: سید حامد حسینی، « سیاست خارجی عمان در قبال اسرائیل»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: ۱۴۰۰/۱۲/۱۷