روابط ایران و عربستان یکسال بعد از توافق پکن

نویسنده: سید حسین موسوی، رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

در پس قطع روابط هفت ساله میان دو کشور  ایران و عربستان اینک بیش از یک سال است که روابط میان دو کشور با میانجیگری چین برقرار شده است . در بیانیه مشترکی که میان دو کشور در مارس 2023 در پکن امضا شد بر موارد زیر تاکید گردید :

• برقراری روابط دیپلماتیک و گشایش سفارتخانه و نمایندگی حداکثر ظرف دو ماه
• احترام به حاکمیت ملی طرفین و عدم مداخله در امور یکدیگر
• فعالسازی همکاری­های امنیتی توافق شده در سال 2001 و اجرای توافق جامع همکاری­ها در زمینه‌های اقتصادی، تجارت، سرمایه گذاری، فناوری، علوم، فرهنگ، ورزش و جوانان امضا شده در سال 1998 م.
• تقویت صلح و امنیت منطقه­ای و بین­المللی

اکنون با گذشت یکسال از این بیانیه همکاری، سفیر جمهوری اسلامی ایران در عربستان روابط دو جانبه را بسیار مثبت ارزیابی می­کند . اما در عین حال می­گوید نمی­شود گفت ما در این بازه زمانی توانسته­ایم اهداف را محقق کنیم. او می­گوید ما همچنان در آغاز راه هستیم ، اما دو کشور برای تقویت روابط جدی هستند.

اگرچه روابط ایران و عربستان همواره از فراز و نشیب­ها و قطع و وصل­هایی برخوردار بوده است، اما  به نظر می‌رسد در این دوره از برقراری روابط به دلایل مختلفی هر دو کشور مایل به ایجاد ثبات، آرامش و کاهش تنش هستند. اکنون تنش­های نفتی، تنش­های زیارتی، تنش­ها در خصوص عراق، شیعیان عربستان، تنش درباره یمن، حضور نیروهای آمریکایی در خلیج فارس، جنگ داخلی سوریه، مسائل جهان اسلام، فلسطین و نظایر آن به حداقل رسیده است.

به نظر می­رسد ریشه کاهش تنش­ها را بیشتر باید در تغییر سیاست­های عربستان به ویژه قدرت گرفتن ولیعهد عربستان محمد بن سلمان جستجو کرد.

چشم انداز 2030 عربستان که با گرایش اقتصادی توسط بن سلمان رونمایی شده است ، تصویری از آینده عربستان را نشان می دهد که در آن اولویت به توسعه داخلی و پیشرفت داده شده است . در این رویکرد جدید گویا عربستان از اندیشه سلفی در روش و منبع برای اداره سیاست داخلی و خارجی کشور فاصله می­گیرد.

با وجود سیاست خارجی این کشور، اسلام و آموزه­های سلفی همچنان در سیاست داخلی و خارجی عربستان همواره دخالت داشته و این کشور هوادار یک اسلام معتدل و مبتنی بر گشایش فرهنگی با ادیان و تسامح بوده است. در عین حال همچنان عربستان خود را رهبر و نماینده جهان اهل سنت می­دانسته و در بسیاری از فرآیندهای تصمیم­گیری در سازمان­های منطقه­ای در جهان عرب و جهان اسلام، سازمان­ همکاری­های اسلامی، شورای همکاری خلیج فارس ، اتحادیه عرب و نیز در اوپک از ثقل سنگینی برخوردار بوده است.

عربستان گاهی نیز تحت تاثیر بحران­های منطقه­ای از سیاست­های معتدل خود فاصله گرفته و به سیاست­های رادیکال به ویژه در ارتباط با سوریه، یمن و ایران روی آورده است و از این طریق، آن روابط خصمانه­ای را در منطقه ایجاد کرده است که به انواع جنگ سرد و گرم، نبردهای نیابتی، جنگ­های کلامی و رسانه­ای، برخوردهای عقیدتی و درگیری­های منطقه­ای انجامیده است.

با قدرت­گیری محمد بن سلمان در سیاست خارجی عربستان شاهد تغییرات و توافقات جدیدی هستیم که در راس آنها بازگشت آرامش به شورای همکاری خلیج فارس پس از یک دوره تنش میان اعضا، توافق با یمنی­ها بر سر یک آتش­بس پایدار، بازگرداندن سوریه به اتحادیه عرب، بهبود روابط با عراق، ترکیه و توافق با جمهوری اسلامی ایران همگی حاکی از گرایش به کاهش تنش، اولویت دادن به منابع ملی و توسعه داخلی و گسترش یک سلسله از سرمایه گزاری­های اقتصادی و توافقات بازرگانی است. عربستان در همین برهه زمانی روابط متوازنی نیز با ابرقدرت­ها از جمله چین، روسیه و آمریکایی­ها ایجاد کرده است.

اگرچه آمریکا همچنان با توجه به موقعیت استراتژیک عربستان در خاورمیانه، ‌ثروت سرشار، منابع انرژی و جایگاه این کشور قصد ندارد به رقبا اجازه ورود به این حوزه استراتژیک را بدهد، اما به نظر می­رسد عربستان مدتهاست عزم خود را برای چند جانبه گرایی جزم کرده است.

در حال حاضر بیشترین فشار آمریکا بر عربستان برای عادی سازی روابط با اسرائیل است، ضمن آنکه نگران نزدیکی ریاض با مسکو و پکن نیز هست. از سوی دیگر به نظر نمی­رسد از برقراری روابط ایران و عربستان ناراضی باشد زیرا آمریکا برای مهار ایران به همکاری عربستان نیاز دارد .

در عین حال به نظر می­رسد جمهوری اسلامی ایران نیز از تغییر رویکرد عربستان در گرایش به داخل و کاهش تنش­های منطقه­ای خشنود است.

عربستان اکنون داعیه کمتری نسبت به دامن زدن به جنگ­های نیابتی و مداخلات در امور سایر کشورها دارد . بیشترین تلاش آن برای جذب سرمایه و توسعه زیر ساخت‌های داخلی و انجام طرح های بلند‌پروازانه است.

برای نمونه می توان از صلح عربستان با یمن یاد کرد که با وجود نا آرام کردن منطقه توسط یمنی­ها در چهار ماه گذشته در دریای سرخ که قلمرو امنیتی عربستان نیز محسوب می شود، همچنان عربستان به حفظ آتش بس با انصارالله متعهد باقی ماند .

در هر حال به نظر می­رسد تنش میان ایران و عربستان تا حدود زیادی با تغییر رویکرد عربستان در سیاست خارجی و داخلی به نوعی رقابت مسالمت جویانه بدل شده باشد..

از سوی دیگر به نظر می­رسد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز سیاستی راهبردی در حفظ ثبات و کاهش تنش با عربستان است که بر اساس آن در یکسال گذشته به ایجاد آرامش منجر شده است، اگرچه برخی تقابل­های رسانه­ای همچنان دیده می­شود.

همچنین به نظر می­رسد جمهوری اسلامی ایران هنوز بهره لازم را از توافق پکن بدست نیاورده است.

سخنگوی کمیته روابط خارجی و توسعه تجارت در اتاق بازرگانی، صنعت  و معدن ایران می­گوید: هنوز آثاری از افزایش تبادلات تجاری میان ایران و عربستان مشاهده نمی­شود. تا قبل از قطع روابط، حجم مبادلات بازرگانی تهران و ریاض حدود 800 میلیون دلار بود که پس از سال 2016 تقریبا به صفر رسید.

 با این همه در آستانه توافق پکن و پس از انتشار اخبار مثبت پیرامون بهبود روابط دو کشور ایران و عربستان میزان مبادلات بازرگانی به 15 میلیون دلار رسید، با وجود این در حال حاضر پس از گذشت یکسال از آن توافق این میزان به کمتر از یک میلیون دلار رسیده است .

به نظر می­رسد علیرغم تمایل تهران به گسترش روابط اقتصادی با عربستان همچنان اراده لازم در عربستان برای ارتقاء روابط اقتصادی وجود ندارد و چنین امری می تواند به مثابه زنگ خطری برای بحران بی اعتمادی باشد. دو کشور در حال حاضر بیش از گذشته نیاز به اعتماد سازی دارند و هرگونه ابتکاری در این امر می­تواند راهگشا باشد.