آینده سیاست خارجی کویت در پرتو رقابت شاهزادگان

نویسنده: محمد ناصحی، پژوهشگر مهمان و عضو گروه آینده پژوهی غرب آسیا

سنت انتقال قدرت در کویت

در کویت مانند دیگر شیخ نشین های عربی حاشیه خلیج فارس، سنتی خانوادگی به عنوان رویه پذیرفته شده برای انتقال قدرت وجود دارد. براساس قانون اساسی، حاکم کویت باید از نسل «شیخ مبارک بن صباح آل صباح» ملقب به «شیخ مبارک کبیر» موسس و والی کویت طی سال‌های ۱۸۹۶تا ۱۹۱۵ باشد. پس از مرگ شیخ مبارک، فرزند ارشد وی به نام «جابر المبارک آل صباح» تا فوریه ۱۹۱۷ و پس از وی فرزند دیگر شیخ مبارک به نام «سالم المبارک آل صباح» تا سال ۱۹۲۱ بر کویت حکومت کردند. از آن زمان، سنت جانشینی در این کشور بر گردش قدرت میان فرزندان شیخ جابر و شیخ سالم بوده است که در فرهنگ سیاسی کویت به سنت «جابری _ سالمی» موسوم است.

بالا گرفتن بحران جانشینی همزمان با فوت شیخ صباح

در تاریخ 29 سپتامبر 2020 فوت شیخ صباح و آغاز جانشینی رسمی شیخ نواف 85 ساله اعلام گردید. با توجه به کهولت سن شیخ نواف و انتشار اخبار غیر رسمی در خصوص بیماری سرطان حاکم جدید کویت، این کشور در سال های آتی بار دیگر شاهد انتقال قدرت خواهد بود به همین دلیل رقابت ها در میان مقامات برای آینده سیاسی کویت در دوره پسانواف تشدید شده است که ریشه این منازعات به رقابت ها بر سر تعیین ولیعهد شیخ صباح بر می گردد. با مرگ شیخ صباح، رقابت در خاندان شیخ صباح کبیر برای تصدی امیری بالا گرفت و چهره­ها و جریان­های قدرتمند سیاسی دربار کویت، به دنبال اثرگذاری بر آینده قدرت بودند.

جناح آل سالم در بحث موضوع جانشینی تلاش زیادی کردند تا این منصب را از آن خود کنند. چهره های قدرتمند این جریان شامل «شیخ محمد صباح السالم آل صباح» (متولد ۱۹۵۵)، «شیخ علي عبد الله السالم آل صباح» (متولد ۱۹۴۶) و «شیخ احمد صباح السالم آل صباح» می شود. علاوه بر جناح آل سالم، از جناح آل جابر نیز شیخ نواف(متولد 1937) و «شیخ مشعل الاحمد آل صباح»(متولد 1940) جزو گزینه‌های محتمل برای جانشینی به حساب می‌آمدند. در کنار افرد گفته شده در بالا، «شیخ ناصر صباح آل صباح» نیز جزو گزینه­های احتمالی برای جانشینی شیخ صباح به شمار می­رفت. وی که فرزند ارشد حاکم پیشین(شیخ صباح) و داماد «شیخ صلاح السالم آل صباح» حاکم کویت طی سال‌های ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۷ بود نقطه اتصال دو شاخه مهم «شیخ سالم المبارک آل صباح» و «شیخ احمد الجابر المبارک آل صباح» به حساب می‌آمد اما فوت وی در سال 2020 موجب شد از گردونه رقابت ها حذف شود.

گرچه در نهایت شرایط سیاسی کویت به سمتی پیش رفت که شیخ نواف به حکومت کویت رسید، با این وجود بحران جانشینی خاتمه نیافت بلکه از اختلاف بر سر حاکم به اختلاف بر سر تعیین ولیعهد بعدی یا جانشین شیخ نواف و در مرحله بعد رقابت با ولیعهد شیخ نواف یعنی شیخ مشعل الاحمد الجابر کشیده شد.

شیخ مشعل الاحمد الجابر آل صباح

شیخ مشعل فرزند شیخ احمد الجابر المبارک آل صبح و برادر شیخ نواف حاکم فعلی و شیخ صباح حاکم پیشین کویت است. شیخ مشعل الاحمد الجابر آل صباح هفتمین پسر شیخ احمد الجابر می‌باشد که در سال ۱۹۴۰ به دنیا آمد. مادر وی «مریم مریط الحویلة» بوده که خواهر تنی «شیخه امثال بنت احمد الجابر» رئیس مرکز فعالیت‌های داوطلبانه کویت و یکی از زنان شاخص در الیگارشی قدرت است. شیخ مشعل در سال ۱۹۸۰ ریاست اداره «امنیت دولت» را بر عهده گرفت که معادل سازمان امنیت ملی است. او در سال ۲۰۰۴ به جانشینی فرماندهی کل گارد ملی کویت منصوب گردید و طی ۱۷ سال اخیر در این سمت باقی مانده است.

شیخ مشعل از جمله شخصیت‌های امنیتی کویت به شمار می­آید که علی­رغم سابقه طولانی در حوزه‌های نظامی و امنیتی، فاقد موضع‌گیری سیاسی مشخص است. همین مهم، نقطه ضعف وی برای دستیابی به منصب امیری محسوب می شود. مشعل در حوزه فعالیت نظامی خود، همکاری تنگاتنگی با عربستان سعودی در قالب «درع الجزیرة» داشته است. ضمن این‌که رابطه تنگاتنگی نیز با پنتاگون دارد. پادگان آمریکایی «عریفجان» در کویت، یکی از بزرگ‌ترین پادگان‌های ایالات متحده در حوزه خلیج فارس است که بیش از نه هزار نیروی آمریکایی در آن حضور دارند. شیخ مشعل از اصلی‌ترین رابطان پنتاگون در سطوح عالی حاکمیت کویت است تا مسائل مربوط به این پادگان را حل و فصل نماید.

به این ترتیب، می‌توان گفت مشعل از حمایت ریاض و واشنگتن برخوردار است و همین موضوع باعث شده تا وی از سوی شیخ نواف به ولایتعهدی دست یابد. شایان ذکر است نداشتن موضع سیاسی رسمی، باعث شده تا در داخل کویت حامیان کمی داشته باشد.

چشم انداز آینده سیاست خارجی کویت در دوران پسانواف

آنچه مسلم است سیاست خارجی کویت در دوران حکمرانی شیخ نواف الاحمد، تفاوت چندانی با دوران امیر سابق این کشور ندارد. بنابراین در کوتاه و میان مدت انتظار تغییر و تحولات ویژه‌ای در ساختار سیاست خارجی کویت نمی رود. پاسخ صریح کویت علیه عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی و سفر احمد ناصر المحمد الصباح به قطر و تأکید بر ادامه شیوه میانجی گری امیر فقید کویت در حل بحران شورای همکاری، نمونه‌ای از ادامه خط مشی امیر سابق توسط شیخ نواف است.

با این حال چند متغیر می تواند رویکرد آتی سیاست خارجی کویت را تغییر دهد که شامل سن بالای شیخ نواف، مشکلات اقتصادی این کشور، شکاف های سیاسی داخلی میان الیت قدرت شامل رقابت بین جناح سالمی و جناح جابری و همچنین گرایش شیخ مشعل الاحمد ولیعهد به امارات متحده عربی و عربستان سعودی است. افزایش همسوئی بین سیاست های منطقه ای کویت با بازیگران ماجراجویی همچون عربستان سعودی و امارات متحده عربی و کاهش محذوریت های رژیم صهیونیستی در منطقه خلیج فارس می تواند نتیجه متحمل تغییر و تحول آینده سیاست خارجی رهبران کویت باشد. این مساله همچنین می تواند موقعیت شیعیان(بنابرآمارها حدود 30% جمعیت این کشور را تشکیل می دهند) و جریان اسلامی اخوان المسلمین کویت (پیروان احزاب «الامه» و «التحریر») را به خطر بیندازد.

جهت ارجاع علمی: محمد ناصحی، « آینده سیاست خارجی کویت در پرتو رقابت شاهزادگان»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/11/29