بازیگران رسانه ای جنگ روسیه و اوکراین

نویسنده: رسول صفرآهنگ، پژوهشگر مهمان و عضو گروه روندهای فکری در خاورمیانه

تصور عمومی از تجاوز روسیه به اوکراین ، جنگ در صحنه واقعی با انگیزه ها و اهداف نظامی است. اما اگر به تصویری که ما ایرانی ها از جنگ روسیه و اوکراین داریم بنگریم می بینیم روایتی که از جنگ دریافت می کنیم روایتی است که رسانه ها و شبکه های اجتماعی در اختیار ما قرار داده اند. ما کیلومترها از صحنه جنگ فاصله داریم و فهم ما از جنگ همانی است که رسانه ها با خبرها و پیام ها به مخاطب می رسانند . بنابراین همزمان با جنگ در فضای واقعی ، جنگی برای غلبه روایت روسیه یا اوکراین از جنگ در جریان است.

تاریخ نبردهای نظامی بعد از جنگ جهانی دوم، نشان داده که به موازات تقابلی نظامی ، جنگی رسانه ای در جریان است. آنچه در هفته های اخیر میان روسیه و اوکراین هم شاهد بودیم بیش از آنکه در صحنه واقعی شاهد عامل کنشگر تاثیرگذار باشیم ، مشاهده می کنیم هر کنش نظامی در کنار محاسبه روایتی رسانه ای از آن کنش در جریان است. روسیه تا به امروز مراقب بوده در نبرد نظامی فعالیتی انجام ندهد که در ابعاد رسانه ای به جنایت جنگی متهم شود.در سوی مقابل رسانه های اوکراینی در تلاش اند ، روسیه را به عنوان بازنده اخلاقی و قانونی این جنگ بازنمایی کنند. روایتی که در آن، مخاطبان و مردم ، داور نهایی تعیین برنده یا بازنده جنگ خواهند بود. اما برای شناخت جنگ رسانه ای بین روسیه و اوکراین، نزدیک ترین صف آرایی این دو کشور در فاصله سالهای ۲۰۰۳-۲۰۰۴ آغاز شد.

انقلاب یورومیدان در اوکراین که تلاش اوکراینی ها در کیف برای پیوستن به اتحادیه اروپا بود ،یک نقطه عطف در استفاده از رسانه های اجتماعی و فن آوری های اطلاعاتی برای اهداف سیاسی در اوکراین بود و به افزایش سریع سایت های شبکه های اجتماعی در این کشور کمک کرد.جدیدترین داده های نظرسنجی ها قبل از حمله روسیه به اوکراین نشان داد که تقریباً 21 درصد از اوکراینی ها از رسانه های اجتماعی به عنوان منبع اصلی خود برای اخبار استفاده می کنند[1] .مشهورترین شبکه های رسانه های اجتماعی[2] در اوکراین یا همان ویکنتاکت، ۹/۱۱ میلیون کاربر ، فیس بوک (بیش از 8 میلیون کاربر) ،انوکلاسینیکی[3] ۷/۵ میلیون کاربر و توئیتر ۵/۲ میلیون کاربر هستند. از آنجا که دو شبکه[4] تحت مالکیت شرکتهای روسی هستند ، تأکید بر تمایل روسیه برای تأثیرگذاری و کنترل شبکه های اجتماعی در رابطه با بحران اوکراین بسیار اهمیت دارد. گزارش مرکز استراتژیک ارتباطات ناتو[5] در مارس 2015 نمونه های بارزی از این تلاش ها را شامل مسدود کردن گروه های طرفدار اوکراین در شبکه های اجتماعی ، درخواست اطلاعات شخصی فعالان و پیمایش اینترنتی توسط دولت تا استخدام مبارزان داوطلب برای Donbas آنلاین.مستند کرده است.

از سال ۲۰۱۳ استفاده از پیام رسان ها در اوکراین افزایش یافت. محبوب ترین ها اسکایپ (94 درصد) و وایبر (84 درصد) بودند ، در حالی که 69 درصد از کل کاربران پیام رسان هنوز از ICQ استفاده می کنند .تعداد کاربران WhatsApp و Telegram با 46 و 24 درصد از کاربران سایر شبکه های اجتماعی کمتر بود[6] .اما از بین انواع ابزارهای پروپاگاندای رایانشی ، حسابهای جعلی که بصورت دستی نگهداری می شوند بیشترین کاربرد را در اوکراین دارند. حساب های جعلی نقشی اساسی در زنجیره ابزاری داشتند که برای افزایش توجه به موضوعات یا پیام های خاص در رسانه های اجتماعی استفاده می شدند. صدها حساب از این دست به راحتی از طریق اینترنت خریداری می شدند. قیمت شمارش آگهی های فیس بوک در اوکراین بسته به سال ثبت نام ، فعالیت های قبلی و سطح کامل بودن نمایه (نحوه زیست ، تصاویر ، دوستان و غیره) از 0.90 تا 200 دلار آمریکا متغیر است. حساب های توییتر 0.40 تا 90 دلار آمریکا و حساب های VK کمترین مقدار آنها با 0.40 تا 1.50 دلار آمریکا است.

تجزیه و تحلیل ها نشان داد که در آن سال، واکنش دولت اوکراین به تهدیدهای خارجی در قالب تبلیغات سیاسی با موضوع درگیری اوکراین و روسیه کاملا پراکنده و ضعیف بود. نمایندگان و مشاوران دولت اوکراین ادعا می کنند که آنها بودجه لازم را برای نظارت کامل بر فضای آنلاین ، توسعه نرم افزار مناسب یا ایجاد و مدیریت حسابهایی را ندارند تا بتواند با رباتهای روسی به صورت آنلاین "مبارزه" کنند. در ژانویه 2015 ، وزارت اطلاعات اوکراین پروژه "ارتش اینترنتی" خود را اعلام کرد . ابتکاری داوطلبانه با هدف "مقابله با اشغالگران روسی در جنگ اطلاعات" با آنها که می توانست کارامد باشد[7].

در جریان حمله روسیه به کریمه و جنگ رسانه ای برای القای برتری در صحنه نبرد، پاسخ اوکراین به پروپاگاندای رایانشی روسیه غیرمتمرکز بود و عمدتاً توسط جامعه مدنی هدایت می شد ، در حالی که تحقیقات انجام شده از مقر ترول سن پترزبورگ،فعالیت سطح بالایی از سازمان و ساختارهای عمودی روسیه علیه اوکراین را نشان می داد ازسویی فقط تهدیدهای خارجی که مورد توجه جامعه مدنی و رسانه های اوکراین قرار گرفته است، پروپاگاندای رایانشی محسوب نمی شوند.بلکه تلاش های روزافزون برای تخریب و فرسایش گفتمان عمومی که به صورت آنلاین از طریق کمپین های ارتباطی سازمان یافته انجام میشود را هم می توان در این دسته بندی قرارداد. روزنامه نگاران و کارشناسان اوکراینی به تأثیر مخرب پیامهای ارسالی از حسابهای جعلی در گفتمان عمومی اوکراینی ها اذعان کردند. بر همین اساس، یک نظرسنجی اخیر از متخصصان رسانه نشان دادکه 56 درصد از پاسخ دهندگان معتقدند که در بحث های آنلاین، دستکاری طرفداران دولت وجود دارد[8] و آنها به طور فعالانه نظرات خود را در گپ هایی که داغ شده اند به اشتراک می گذارند.

یکی از مشهورترین این موارد در ژوئیه 2016 اتفاق افتاد. این مورد با ارسال یک پست در صفحه فیس بوک سرویس مطبوعاتی عملیات ضد تروریسم اوکراین آغاز شد که روزنامه نگاران تلویزیون هرومادسکه را به قاچاق یک قاضی مسلح روسی به خط مقدم در شرق اوکراین و افشای موقعیت سربازان اوکراینی متهم کرد. روزنامه نگاران هر دو ادعا را انكار كردند و شواهدي در مورد دستکاری این اخبار ارائه دادند. با این حال ، آنها با هجوم حملات کاربران فیس بوک روبرو شدند. کاتیا گورچینسکایا[9]، مدیر اجرایی تلویزیون هرومادسکه[10] ، در بخش چاپی خود که در گاردین منتشر شده است ، اشاره کرد که ، "به محض اینکه بیانیه در صفحه فیس بوک آنها ظاهر شد ، اتفاق عجیبی افتاد. در پنج دقیقه اول ، بیانیه بیش از 360 بار به اشتراک گذاشته شد. در عرض یک ساعت ، محبوب ترین پست در صفحه مطبوعاتی ستاد مشترک منتشر شد "و افزود که یک پست معمولی در صفحه چند ده پسندیدن و اشتراک دریافت کرد ، در حالی که این پست" مانند آتشی در جنگل گسترش یافت ". گورچینسکایا[11] نوشت ، "این رویداد ، به اعتبار روزنامه نگاران حمله کرد و فعالیت های آنها را به شدت مورد انتقاد قرار داد."حتی اگر این ماجرا در رسانه ها بسیار مورد بحث و بررسی قرار نمی گرفت ، هیچ مدرکی دال بر دخالت رباتها وجود نداشت و اقدامات متقابل خاصی نیز در این زمینه در نهایت انجام نشد.

با این حال ، تعدادی از روزنامه نگاران اوکراینی این حملات را بعد از هر اظهار نظری به ویژه در انتشار پست هایی که از فعالان سیاسی مختلف ،انتقاد کرده اند، تجربه کرده اند . با مرور نمونه های قبلی از تقابل رسانه ای بین روسیه و اوکراین در جریان حمله به کریمه ، می توان درباره علت مسدود شدن فیسبوک و توئیتر در روسیه در جریان حمله به اوکراین ، تحلیل دقیق تری داشت. روسیه نگران شکنندگی ساخت اجتماعی جامعه خود از درون است که تنها راه ارتباط با دنیای خارج را شبکه های اجتماعی تشکیل می دهند.

بر این اساس ، اگرچه واکنش دولت اوکراین به این چالش ها نسبتاً ضعیف و پراکنده بوده است. فاقد استراتژی جامع و فاقد پاسخگویی در برابر چالشهای فوری ایجاد شده توسط نفوذ روزافزون رسانه های اجتماعی است. از این منظر در میانه جنگ روسیه علیه اوکراین ، این روایت رسانه ها هستند از اهمیت بیشتری نسبت به خود جنگ و واقعیت آن برخورداند. مثلا باید انتظار داشته باشیم اگر رویدادی شگفت انگیز مثل فاجعه ای اتمی یا جنایتی جنگی در جریان جنگ رخ دهد، فارغ از واقعیت آن، در جنگ روایت ها ، کدام طرف ، روسیه یا اوکراین، برنده استفاده از امتیازات سیاسی خواهد بود؟

جهت ارجاع علمی: رسول صفرآهنگ، « بازیگران رسانه ای جنگ روسیه و اوکراین »، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1401/1/27