افزایش تنش در شرق فرات

نویسنده: سید حسین موسوی، رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

طی دو ماه گذشته میلادی گزارش­ هایی از جا به جایی سنگین کاروان لجستیک آمریکا توسط رسانه­ های محلی عراق انتشار یافت که با سکوت محافل رسانه ­ای بین ­المللی از یکسو و البته پوشش خبری گسترده رسانه ­های مقاومت و منطقه­ ای از سوی دیگر روبرو شد.

کاروان نظامی آمریکایی پس از ورود به شمال عراق رهسپار مرزهای عراق و سوریه شد و افزون بر انتقال نیروی نظامی ، تجهیزات سنگینی به شرق فرات در سوریه منتقل کرد. این جا به جایی ­های گسترده در انتقال نیروی لجستیک به ویژه پس از افزایش تفنگداران نیروی دریایی آمریکا در دریای سرخ وخلیج فارس سوالات و احتمالات مختلفی را ایجاد کرد. برخی منابع عراقی بیان کردند، آمریکایی ها در حال بازگشت و استقرار مجدد در منطقه هستند. شایان ذکر است این اقدامات در حالی صورت می­گیرد که درگیری­ های نظامی در منطقه محدود شده و فصلی از همکاری ­های دیپلماتیک و عادی سازی روابط میان کشورهای منطقه خاورمیانه در دست انجام است. همچنین جمهوری اسلامی در حال گسترش روابط با کشورهای عربی نظیر کشورهای عضو شورای همکاری و نیز مصر و دیگر کشورهای شمال آفریقاست.

انجام این عملیات گسترده لجستیک که با پنهان کاری صورت گرفت از سوی جمهوری اسلامی ایران، رسانه ­های منطقه­ای و جریان­های مقاومت در سوریه ، عراق و لبنان با واکنش اعتراضی روبرو شد. نخست وزیر اسبق عراق نوری المالکی این تحرکات را تلاش آمریکا برای قطع روابط مرزی عراق و سوریه دانست که در چارچوب فشار برای سرنگونی نظام سوریه انجام می­ گیرد.

او اظهار داشت نگران اقدام آمریکا علیه عراق نیست، بلکه تحرکات نظامی اخیر هدفش بستن مرز عراق با سوریه است. در مورد دیگر اهداف این جا به جایی­ ها گفته شد، افزایش نیروی نظامی آمریکا در دریا و خشکی در پاسخ به تحرکات جمهوری اسلامی ایران صورت می­ گیرد، آمریکا قصد دارد ارتباطات جمهوری اسلامی ایران را در دریا و خشکی با کشورهای منطقه قطع کند و از ارسال کمک­ های ایران به سوریه، لبنان و یمن جلوگیری نماید.

برخی نیز گمانه زنی کردند که هدف راهبردی از این جا به جایی و انتقال تجهیزات به شرق فرات تغییر قواعد رقابت با روسیه است. نباید فراموش کرد که رهبران بلند پایه جمهوری اسلامی ایران در دیدارهای خود با پوتین از او خواسته بودند که در بیرون راندن آمریکایی­ ها از شرق فرات کمک کند.

خالد الیعقوبی مشاور نخست وزیر عراق در امور امنیتی در گفتگو با تلویزیون عراق افزایش نیروهای آمریکایی در داخل عراق را تکذیب کرد اما اظهار داشت که نیروهای آمریکایی قصد استقرار مجدد در سوریه را دارند، منابع دیگر گفتند اصولا آمریکایی ­ها این گونه نقل و انتقالات را با مقامات عراقی هماهنگ نمی­ کنند و عراقی­ ها چندان در جریان کم و کیف این گونه عملیات قرار نمی ­گیرند.

فاضل ابورغیف کارشناس دیگری در عراق که به دولت عراق نزدیک است نیز گفت : با توجه به آنکه عراق اکنون به کشورهای منطقه به ویژه سوریه و عربستان نزدیک ­تر شده است، آمریکا به آرایش دوباره نیروهای خود پرداخته است و هدف این اقدامات ربطی به عراق ندارد، بلکه هدف آن کنترل جریان ­های افراطی نظیر داعش است. آمریکا از این طریق همچنین به ایران، ترکیه و سوریه پیغام می فرستد. بیانیه ائتلاف نیروهای آمریکایی مدعی شده است که واحدهایی از گردان ­های کوهستانی دهم جایگزین نیروهایی از گارد ملی اوهایو شده­اند. این تحرکات صرفا جایگزینی نیروهای جدید، شیفت بندی و انتقال مسئولیت ­های رزمی است.

در نیمه اوت سال جاری 2023 یک هیئت بلند پایه ­ای از عراق با نگرانی نسبت به این تحرکات و احتمالا هماهنگی بیشتر به ریاست ثابت­ العباسی وزیر دفاع این کشور به همراه گروهی از مسئولان امنیتی عراق به واشنگتن رفتند و با طرف آمریکایی بر سر ایجاد یک کمیته مشترک با ائتلاف بین ­المللی و انجام هماهنگی ­های مشترک توافق کردند.

برخی از منابع هدف از این تحرکات را فراتر از مسائل منطقه ­ای دانستند و هدف آن را کنترل کریدورهای اقتصادی دانستند که کشورهای عربی با همکاری چین دنبال می­کنند، نسبت دادند. این کریدورها که خلیج فارس را به دریای مدیترانه پیوند می­ دهد و عمدتا با ابتکار چین در دست اجراست، محل نگرانی آمریکا شده است. لذا هدف احتمالی در حالت خوشبینانه می­تواند قطع این کریدورها، کنترل مجاری عبور کالا و انرژی در منطقه باشد. شایان توجه است گذرگاه قائم - بوکمال میان عراق و سوریه مورد پایش نیروهای آمریکایی است و از ارزش بالای نظامی- امنیتی سیاسی اقتصادی ، ژئوپلیتیک و حتی فرهنگی برخوردار است. ضمن آنکه مراکز نفتی شرق فرات در سوریه نیز تحت کنترل آمریکایی ­ها قرار دارد.

حزب الله لبنان اعلام کرده است، نیروهای آمریکایی در شرق فرات در سوریه به طور مشخص در دو منطقه بوکمال و دیرالزور پادگان­ هایی را برای آموزش اختصاص داده­ اند. آنان حدس زده اند که از این پادگان ها برای آموزش نیروهای داعش استفاده می شود. یک خبرنگار کرد نیز در توئیتی نوشت، ژنرال مایک اریک کوریلا فرمانده ستاد مرکزی ایالات متحده ( سنتکام) در 21 اوت سال جاری به سوریه سفر کرد و از اردوگاه­ های " الهل" و "روج" در شمال شرق این کشور بازدید نمود. گفته می ­شود این اردوگاه ­  ها محل اقامت خانواده ­های داعشی است.

به گزارش سازمان ملل بین 5 تا 7 هزار سرباز داعشی همچنان در سوریه وعراق حضور دارند و علیرغم آسیب های جدی که به آنان وارد شده است، همچنان قادر به سربازگیری از کشورهای همجوار هستند. افزون بر آن 11 هزار اسیر داعشی نیز در شمال شرق سوریه و در تاسیسات متعلق به نیروهای سوریه دموکراتیک زندانی هستند که کردها هدایت آن را به عهده دارند. گفته شده است حدود3500 نفر آنان عراقی و حدود 2000 نفر آنان از 70 تابعیت مختلف هستند.

در 2 اردوگاه محصور به نام های " الهل و"روج" حدود 55 هزار نفر ساکن هستند که عموما از خانواده­ ها و مرتبطین با داعش هستند و در شرایط سختی نگهداری می ­شوند. در بین افراد نیز 11 هزار و هشتصد عراقی و 16 هزار سوری و 6700 نیروی جوان از 60 کشور دیگر هستند. دو سوم این اردوگاه ­ها را کودکان و نوجوانان تشکیل می دهند. این افراد همچنان مورد توجه داعش برای سربازگیری هستند و داعش از آنان به عنوان شیر بچگان خلافت یاد می­کند. در ارزیابی کلی به نظر می ­رسد هدف از استقرار جدید نیروهای آمریکایی در سوریه ایجاد تنش ­های جدید و برنامه ­ریزی شده باشد. اقداماتی پیش دستانه برای قطع ارتباطات جریان مقاومت که هدف اصلی آن قلب مقاومت یعنی جمهوری اسلامی ایران است.

رسانه نور نیوز نزدیک به شورای امنیت ملی کشورمان، در تحلیلی می گوید: هدف از این استقرار مجدد نیروهای آمریکایی نه احیا داعش، بلکه نگرانی آمریکا از همکاری­ های جمهوری اسلامی ایران و روسیه در شرق فرات است. رهبر حزب الله سید حسن نصرالله نیز افزایش نیرو­های نظامی آمریکا را مرتبط با چالش ­های منطقه می­ داند و تاکید دارد که اجازه این کار را به آمریکا نخواهد داد. در گزارش های اخیر با تاکید بر برپایی پادگان­ های آموزشی گفته شده است بیش از 28 گردان از نیروهای سوریه دموکراتیک در این پادگان­ ها مشغول آموزش هستند. به عبارت بهتر آمریکا درصدد افزایش شبه نظامیان نیابتی برای مقابله با جریان مقاومت است.

اگرچه در تصویر کلی به نظر می­رسد هر یک از احتمالات مطروحه، نقش و سهمی در افزایش تحرکات جدید آمریکا داشته باشد­، اما احتمال تلاش برای قطع کریدور ارتباطی و جلوگیری از شکل­ گیری تعاملات منطقه ­ای که به شکل پنهان اجرا شود، بیشتر است. اما اینکه تا چه میزان چنین اقداماتی بتواند اهداف آمریکا را محقق سازد نیز موضوع در دسترس برای آمریکایی ­ها به نظر نمی­ رسد، البته باید افزود که نتایج به گذشت ایام بستگی دارد.

با این همه، تجربه حضور آمریکا در منطقه نشان داده است که این اقدامات قادر به قطع و یا حتی کنترل تحرکات منطقه ­ای نیروهای مقاومت و به ویژه جمهوری اسلامی ایران نخواهد بود. در مجموع می ­توان افزود فصل تازه­ای از تعاملات و داد و ستد منطقه­ ای با ویژگی­های اقتصادی و دیپلماتیک آغاز شده است که به نظر نمی ­رسد متوقف شدنی باشد.

جهت ارجاع علمی: سید حسین موسوی،« افزایش تنش در شرق فرات»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سخن نخست، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1402/6/22