سه تقریر رقیب درباره مدرنیته: خروج، اعتراض، وفاداری

مدرنیته در مقام یک نظم جدید چنان در زندگی بشری تحول­‌آ‌فرین بوده است که به هیچ وجه نمی‌توان از این نظم مدرن و سمت­‌و­سوهای مختلفی که خلق کرده غفلت ورزید. دامنۀ وسیع سنت انتقادی نسبت به مدرنیته و وجود طیف‌­های فکری مختلف موید این موضوع است که احتجاجات در باب مدرنیته، هم برای زندگی بشری و هم برای حوزۀ اندیشه سیاسی، خطیر و حیاتی است. لذا بررسی و شناخت منازعاتی از این دست که بر سر معنا، ماهیت و صورت­بندی سیاسی و اخلاقی مدرنیته پدید آمده است، بخشی از منطق اصلی اثر حاضر است. از این حیث، این کتاب، می‌­خواهد این داستان فکری را بیان کند که چگونه مواجهۀ متفکران معاصر غربی با مدرنیته، از رویکرد سه‌­وجهی «خروج»، «اعتراض» و «وفاداری» حکایت می­‌کند. اندیشه‌­های فوکو، لیوتار، اشتراوس، مک­اینتایر، هابرماس و راولز، این رویکرد سه‌­وجهی را نمایندگی می­کنند. شش متفکر منتخب در این اثر طیفی از مواضع فلسفی، سیاسی و اخلاقی را مطرح و نمایندگی کرده­‌اند و به ما نشان خواهند داد که چگونه مدرنیته به­‌ مثابه یک «متن» مورد تفاسیر مختلف و متفاوتی قرار گرفته است.

در واقع، هدف اصلی این اثر بررسی نسبتی است که هر یک از متفکران مذکور با مدرنیته و صورت­‌بندی فکری، سیاسی و اخلاقی آن برقرار می­‌کنند تا اندیشۀ انتقادی در درون گفتمان مدرنیته بازسازی شود. نویسنده معتقد است که ما نباید در مواجهه با مدرنیته صرفاً به قرائتی واحد یعنی قرائت پسامدرن متفکرانی چون فوکو، لیوتار و امثالهم برای غلبه بر معضلات آن بسنده کنیم، چرا که نظریات رقیب در اندیشۀ سیاسی و اخلاقی معاصر راه­‌ها و تقریرهای متفاوتی پیش روی ما می‌­نهند و دریافتن این نوع راه‌­ها به این موضوع بستگی دارد که ما با چه عینکی به جهان پیرامونمان و از جمله جهان مدرن بنگریم. چنین راه‌­هایی ما را وامی­دارد به امکان‌­ها و انتخاب­‌های متفاوت در مواجهه با عصر مدرن بیندیشیم و بکوشیم به جای تفسیر تک‌­­وجهی از مدرنیته به تفاسیر دیگر از این پدیدار عظیم روی آوریم. تفاسیر مختلفی که هر یک در مواجهه با مدرنیته دیدگا‌‌‌‌‌‌‌‌ه‌ها و استدلا‌‌‌‌‌­‌‌‌ل‌های متعارضی را مطرح ساخته‌­اند. برای نمونه، برخی دیدگاه‌­ها مانند دیدگا‌ه­‌های انتقادی یورگن ­هابرماس و جان ­راولز ضمن نقادی عقل مدرن هنوز به پتانسیل‌­های رهایی‌­بخش عقل در دست­یابی به آزادی، رهایی وعدالت امیدوارند. برخی دیگر از متفکران معاصر مانند لئو اشتراوس و السدیر مک­اینتایر نیز در تلاش‌­ا‌‌ند از گذشته­‌های دور و آنچه در یونان باستان گذشته برای بحران­‌‍زدایی از مدرنیته مایه بگذارند.

با این اوصاف، اگرچه هرگونه تلاشی برای حضور در داستان مدرنیته، به گونه‌­ای انعطاف‌­ناپذیر، غرب­‌محور است و فرهنگ‌ها و تاریخ­‌های دیگر از ایفای نقشی مثبت در تأسیس مدرنیته ناتوان هستند، اما ما ایرانیان از این حق برخورداریم دریابیم در طول بیش از یک قرن اخیر چه برخوردی با مدرنیته داشته‌­ایم و سهم و جایگاه ما از این نظریه­‌ها چیست؟. به عبارت دیگر، مسأله این است که «ما کیستیم» و از حیث هویتی و هستی‌شناختی در کجای این جهان قرار داریم و در مواجهه با مدرنیته دارای چه شرایطی بوده و هستیم. از این رو، در راستای شناخت مدرنیته و ناخرسندی‌­های آن و درک صحیح از دیدگاه­‌های انتقادی معاصر پیرامون دنیای مدرن، در مؤخرۀ کتاب مطالبی در خصوص روشنفکران ایرانی و سه تقریر رقیب دربارۀ مدرنیته ارائه شده است. نویسنده تلاش نموده تا از دیدگاه‌­های نظری که در اندیشۀ متفکران معاصر غربی ارائه شده است، تا حد امکان چارچوبی مشخص و متفاوت برای تحلیل و ارزیابی مواجهۀ فکری روشنفکران معاصر ایرانی با مدرنیته و نگرش­‌های انتقادی علیه آن فراهم سازد.

در مطالب مختصرِ مؤخره سعی شده است این موضوع تا حدی روشن شود که روشنفکران ایرانی معاصر در این تفسیر سه وجهی در کجای داستان قرار می‌­گیرند و فهم آنان از مدرنیته و ناخرسندی‌های آن به چه شیوه­‌های قابل دسته­‌بندی است. به سخن دیگر، تلاش نویسنده آن است تا دریابد آیا منطق مشترکی میان روشنفکران و متفکران ایرانی با متفکران غربی در نقد مدرنیته وجود دارد؟ یافتن پاسخی مناسب برای این پرسش نویسنده را به دنیای پرماجرای روشنفکری ایرانی در چند دهه اخیر تا امروز رهنمون ساخته است. ما به تعبیر برخی محققان این حوزه ناگزیریم به «حکمتِ سنخیت» هر مطلب و موضوعی برای خوانندۀ فارسی‌­زبان و بالاتر از آن برای جامعۀ ایران فکر کنیم. ما باید به سنخیت و چفت‌­و­بست این نوع موضوعات با فرهنگ و جامعه خودمان بیاندیشیم. امیدواریم این ماجراجویی فکری برای محققان این حوزه ارزشمند و قابل توجه باشد. هر محققی که می­خواهد درکی از مدرنیته و گله‌­مندان آن و همچنین جایگاه این نوع مباحث در حوزۀ روشنفکری معاصر ایران را دریابد، می­تواند از مطالب این اثر بهره‌مند گردد. خواندن این کتاب به اساتید، محققان و دانشجویان رشته‌­های مختلف علوم انسانی و علاقه‌مندان به «نظریات جدید در علم سیاست» پیشنهاد می‌­شود.