نگاهی به تاثیرات منطقه‌ای روابط پنهان و آشکار عمان با رژیم اسراییل

نویسنده: احسان اعجازی پژوهشگر مهمان

مدت هاست روابط سیاسی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس با رژیم اسراییل در رسانه‌ها و محافل دانشگاهی بسیار برجسته شده است. روابط این کشورهای پادشاهی با اسراییل می‌تواند تاثیرات امنیتی و سیاسی قابل ملاحظه‌ای بر امنیت ایران داشته باشد. از آن‌جایی که کشور عمان در دو دهه اخیر روابط گسترده و حسنه‌ای با ایران داشته‌ است و در موارد متعدد نقش میانجی بین ایران و ایالات‌متحده، و همچنین دیگر کشورهای خلیج فارس، را ایفا کرده‌ است، هرگونه روابطش با اسراییل قطعاً پیامدهای امنیتی و سیاسی چشمگیری برای ایران خواهد داشت. در واقع توسعه روابط عمان با رژیم اسراییل می‌تواند راه را برای ایجاد و گسترش روابط دیگر کشورهای منطقه با رژیم اسراییل هموار کند و در نتیجه ایران باید همه تلاش خود را به کار بگیرد تا مانع توسعه روابط کشورهای حاشیه خلیج‌فارس با رژیم اسراییل شود. به همین جهت در این نوشتار به پیامدهای سیاسی امنیتی روابط عمان با رژیم اسراییل می پردازیم تا با درک دلایل شکل‌گیری این روابط، بتوانیم شیوه‌هایی برای جلوگیری از تکرار آن در رابطه با دیگر کشورهای منطقه بیابیم.

تماس‌های علنی بین اسراییل و عمان بعد از کنفرانس مادرید در سال 1991 آغاز شد. با این وجود، در دهه 1970، رژیم اسراییل به عنوان بخشی از تلاش‌های گسترده‌اش برای سرکوب شورش در ظفار که مارکسیست‌ها الهام‌بخش آن بودند، کمک نظامی مختصری به سلطان قابوس کرد. در سال 1975، یک هیات نظامی کوچک مستشاری از سوی رژیم اسراییل به عمان فرستاده شد. همچنین برخلاف اکثر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، عمان مانند مراکش و سودان روابطش را با مصر، که معاهده صلح با اسراییل را امضا کرده بود، قطع نکرد. اگرچه عمان تا اوایل دهه 1990،  روابط علنی رسمی با اسراییل نداشت، این دو در برخی از زمینه‌های خاص همکاری داشتند، از جمله فناوری آبیاری قطره‌ای و دیگر فنون کشاورزی که اسراییل در شرایط آب‌وهوایی مشابه در آن پیشگام محسوب می‌شود.

پیش از آن که «اسحاق رابین»، نخست وزیر اسبق اسراییل، در دسامبر 1994 از مسقط دیدار کند چندین ملاقات غیررسمی بین مقامات اسراییلی و عمانی صورت گرفت. در همین سال، عمان برای اولین بار میزبان یک هیات اسراییلی به سرپرستی «یوسی بیلین»، معاون وزیر امورخارجه اسراییل، بود. در سپتامبر 1995 دفتر نمایندگی تجاری متقابل در عمان و سرزمین‌های اشغالی تاسیس شد، و به دنبال آن بیانیه‌ای صادر شد که اعلام می‌داشت اسراییل در مرکز تحقیقاتی شیرین‌سازی خاورمیانه که دفتر اصلی آن در مسقط قرار داشت، نقش تامین‌کننده مالی را بر عهده خواهد داشت. سرانجام در اکتبر 1995 عمان و اسراییل درباره تاسیس متقابل دفاتر نمایندگی تجاری به توافق رسیدند، و بار دیگر به این شایعات دامن زدند که ممکن است روابط دیپلماتیک رسمی بین این دو برقرار شود. رابین در سال 1995 توسط «ایگال عمیر»، یک جوان یهودی افراطی ترور شد. «یوسف بن علوی»، وزیر امورخارجه عمان، یکی از چندین نماینده ارشد عرب بود که در مراسم خاکسپاری رابین شرکت کرد. در مصاحبه بعدی بن علوی با یک رسانه اسراییلی، او اعلام کرد که «عمان به زودی روابط دیپلماتیک با اسراییل خواهد داشت، عمان هرگز با اسراییل در وضعیت جنگی نبوده است، بنابراین نیازی به یک موافقت‌نامه صلح نیست».

در ژانویه 1996، عمان و اسراییل به توافق رسیدند که دفاتر تجاری خود را در مسقط و تل‌آویو افتتاح کنند. اما با تاسیس مرکز تحقیقاتی شیرین‌سازی خاورمیانه در عمان روابط این دو وارد مرحله جدیدی شد. این مرکزکه به منظور مقابله با کمبود آب در سراسر خاورمیانه تاسیس شد، پیامد مستقیم کنفرانس مادرید و توافق اسلو بود. به دنبال شروع انتفاضه مسجدالاقصی در سپتامبر 2000، مسقط دفتر نمایندگی تجاری اسراییل در عمان را تعطیل کرد. با این وجود، مشارکت مداوم دانشمندان اسراییلی در مرکز تحقیقاتی شیرین‌سازی خاورمیانه برای ادامه فعالیت آن حیاتی بود و در نتیجه این امکان برای دیپلمات‌های اسراییلی فراهم شد تا به ملاقات خود با همتایان قطری و عمانی برای یک سرمایه‌گذاری‌های مشترک در این مرکز ادامه دهند. با وجود چنین ارتباطاتی بین دو طرف، در سال‌های اخیر روابط این دو در هاله‌ای از ابهام قرار داشته است.  

دیدار «بنیامین نتانیاهو»، نخست‌وزیر اسراییل، به همراه «یوسی کوهن»، رئیس موساد، از عمان در اکتبر 2018 اغلب ناظران سیاسی را شگفت‌زده کرد. البته این ملاقات را می‌توان در راستای سیاست خارجی کلاسیک عمان ارزیابی کرد: همکاری با مجموعه‌ای از بازیگران منطقه‌ای، شامل ایران، برای تضمین امنیت خود. شاید میانجی‌گری نسبتاً موفق سلطان قابوس بین ایران و ایالات‌متحده که به امضای برجام منتهی شد، او را به این نتیجه رساند که می‌تواند به عنوان یک میانجی بین اسراییل، ایران و حتی سوریه عمل کند. اما ایران به سرعت از این ملاقات انتقاد کرد. همچنین این دیدار یک پیام به رهبران دیگر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس بود که آنها می‌توانند روابط خود را با رژیم اسراییل آشکار کنند.

در عین حال عمانی‌ها امید دارند تا سفر نتانیاهو این‌گونه تعبیر نشود که آنها از حمایت برای تشکیل یک دولت فلسطینی صرف نظر کرده‌اند. در همین راستا سلطان قابوس به سرعت یک نامه  برای محمود عباس فرستاد تا به او اطمینان دهد که پشتیبانی عمان از تشکیل یک دولت مستقل فلسطینی ادامه خواهد داشت. اما «یوسف بن علوی»، وزیر امورخارجه عمان، نگران بود که برخی از کشورهای عربی احساس کنند که این اقدام عمان موجب می‌شود که انگیزه اسراییل برای تشکیل یک دولت مستقل فلسطینی بیش از پیش کاهش بیاید. همچنین بدیهی است که این گونه اقدامات از سوی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس می‌تواند منجر به فراموشی تدریجی آرمان فلسطین در میان دولت‌های عربی شود.

 در نتیجه بن علوی با تاکید بر عملگرایی در سیاست خارجی عمان تلاش دارد که سیاست مسقط در قبال حل و فصل منازعه فلسطین و اسراییل را در جهت تشکیل یک دولت مستقل فلسطینی پایه‌گذاری کند. با این وجود او بر این باور غلط است که اسراییل دولت ماندگاری در خاورمیانه است و نقشی مثبت در امنیت منطقه‌ای ایفا می‌کند. چنین دیدگاهی نشان می‌دهد که حفظ منافع سبب شده است تا عمانی‌ها تاریخ منطقه و به خصوص تاریخ فلسطین را به فراموشی بسپارند. جنگ‌های دو دهه اخیر در منطقه نشان می‌دهد که رژیم اسراییل نه تنها به ثبات منطقه‌ای کمکی نکرده است بلکه نیات تجاوزگرایانه آن سبب بی‌خانمانی و کشتار انسان‌های بی‌گناه شده است که نمونه‌های آن را می‌توان در جنگ 2006 لبنان و جنگ‌های 2009، 2012 و 2014 در غزه مشاهده کرد. علاوه بر این، حضور سفیر عمان در ایالات‌متحده (به همراه سفرای بحرین و امارات) در مراسم رونمایی از معامله قرن در کاخ سفید نشان داد که نقش کشورهای عربی در دفاع از آرمان فلسطین بیش از پیش کمرنگ شده است.

به نظر می‌رسد که ایران باید به عمان یادآوری کند که روابط آشکار با اسراییل پیامدهای اجتناب‌ناپذیری برای این کشور دارد چرا که با این اقدام آرمان و منافع فلسطینی‌ها بیش از پیش در مخاطره قرار می‌گیرد و در نتیجه عمان نمی‌تواند انتظار داشته باشد که کشورهای مسلمان بار دیگر نقش میانجی‌گر آن را پذیرا شوند. با این وجود ایران باید تلاش کند تا انگیزه‌های اقتصادی عمان برای گسترش روابط با رژیم اسراییل را از بین ببرد و در این راستا سعی کند تا روابط تجاری و اقتصادی خود را با عمان تا حد ممکن افزایش دهد.