بن‌بست مذاكرات صلح فلسطينيها و اسرائيل و راه‌حلهاي باقيمانده

محمود عباس رئیس تشكیلات خودگردان فلسطین در هفته نخست ماه ژوئن و در جریان سفرش به ایالات متحده امریكا و مذاكره با باراك اوباما طی سخنانی در مركز مطالعات بروكینز امریكا در مورد آنچه وی ضعیف شدن شانس موفقیت فرمول دو دولت در یك سرزمین و رواج نظریه دولت واحد دو ملیتی در فلسطین خواند ابراز نگرانی كرد. وی علاوه بر نگرانی یاد شده تصریح كرد كه در كرانه باختری اعلامیه‌هایی منتشر می‌شود كه از زوال رویای تحقق یك كشور مستقل فلسطینی در كنار اسرائیل و ضرورت بررسی نظریه دولت واحد سخن به میان آورد. لحن محمود عباس در این سخنرانی به گفته ناظران سیاسی آنقدر ناامید كننده بود كه گویی رهبر تشكیلات خودگردان فلسطین نیز خود چندان امیدی به امكان برقراری صلح بر پایه روند اوسلو و تحقق فرمول دو دولت در یك سرزمین علی‌رغم جانبداری ایالات متحده از این فرمول ندارد. البته محمود عباس در همین سخنرانی گفته است كه نظریه دولت واحد دوملیتی نه مطلوب فلسطینیها و نه مورد قبول اسرائیلی‌هاست. به فاصله كمتر از دو هفته لیبرمان وزیر خارجه رژیم صهیونیستی پس از دیدار و مذاكره با لاوروف همتای روسی خود تأكید كرد كه حداقل تا سال 2012 خبری از تشكیل دولت مستقل فلسطین نخواهد بود. بنیامین نتانیاهو نیز در سفر اوایل ماه ژوئیه خود به امریكا و مذاكره با اوباما رئیس جمهور امریكا از نحوه برخورد مقامات بلندپایه امریكایی نسبت به نیازهای امنیتی اسرائیل ابراز خرسندی كرد. وی هنگام بازگشت به تل‌آویو اعلام كرد كه مهلت شش ماهه تعلیق عملیات ساخت سامانه‌های یهودی‌نشین در اراضی اشغالی را تمدید نخواهد كرد. به فاصله دو روز، شهرداری قدس با ساخت 36 واحد یهودی‌نشین در بخش شرقی بیت‌المقدس موافقت كرد و این در حالی بود كه عملیات تخریب و مصادره خانه‌های فلسطینیهای ساكن قدس از سوی اسرائیلی‌ها در شش ماه گذشته به صورت پیوسته تداوم پیدا كرد. 

در همین حال عمر موسی دبیركل اتحادیه عرب در برخورد با كاهش احتمالات مربوط به برقراری صلح میان اسرائیلی‌ها و فلسطینیها اعلام كرد ممكن است كشورهای عربی پس از انقضای مدت تعیین شده از سوی كمیسیون چهارجانبه برای اعلام موجودیت كشور مستقل فلسطین، به شورای امنیت متوسل شوند تا این شورا به صورت یكجانبه موضوع اعلام موجودیت كشور فلسطین را طی قطعنامه‌ای به تصویب برساند. از سوی دیگر صائب عریقات مذاكره کننده بلندپایه دولت خودگردان فلسطین در یك مصاحیه تلویزیونی با شبكه الجزیره در هفته آخر تیرماه گفت: در صورتی كه اسرائیل، احداث سامانه‌های مسكونی در اراضی اشغالی را متوقف نكند و از سیاست انهدام خانه‌های فلسطینیهای بخش شرقی قدس دست برندارد، روند صلح اسلو متوقف خواهد شد و دولت محمود عباس استعفا خواهد كرد و گزینه‌های دیگری برای ادامه مقاومت علیه اسرائیل ظهور خواهد كرد. مجموعه تحولات فوق نشان می‌دهد كه همه طرفهای درگیر در كشمكش اسرائیل و فلسطینیها در مورد امكان برقراری صلح نهایی و تشكیل كشور مستقل فلسطین در اراضی اشغالی 1967 به نتایج یأس‌آوری رسیدند. در نتیجه به نظر می‌رسد راه برای گزینه‌های دیگر به منظور خروج از بن‌بست موجود هموار خواهد شد. این نوشته می‌كوشد یكی از این گزینه‌ها یعنی نظریه دولت واحد دو ملیتی در فلسطین و دلایل رواج آن در میان نخبگان فلسطین را مورد بررسی قرار داده و چشم‌انداز روند اسلو و فرجام نظریه دو دولت در یك سرزمین را ترسیم كند. خانم هیلاری كلینتون وزیر خارجه ایالات متحده امریكا در سال گذشته طی نطقی در مراسم آژانس بین‌المللی یهودیان (ایپاك) در امریكا با اشاره به سه عامل دموگرافی، ایدئولوژی و تكنولوژی، به اسرائیل توصیه كرد كه هر چه زودتر نسبت به اتخاذ تصمیمات دشوار در جهت عملی كردن فرمول دو دولت در یك سرزمین اقدام كند. كلینتون گفت سه عامل فوق به زیان اسرائیل در حال حركت است. به گفته وی عامل دموگرافی به سود فلسطینیها پیش می‌رود و جمعیت فلسطین در مقایسه با جمعیت اسرائیل رو به افزایش است. روند مهاجرت یهودیان به اسرائیل نیز نمی‌تواند این معادله را متوقف كند. عامل ایدئولوژی نیز در فلسطینیها رو به تقویت است. منظور خانم كلینتون رواج اسلامگرایی در میان نسل جدید فلسطینی ها است كه در باریكه غزه به صورت عامل تعیین‌كننده درآمده و در بخشهای دیگر اراضی اشغالی فلسطین نیز رو به گسترش است. عامل سوم یعنی عامل تكنولوژی به فلسطینیها بویژه نسل جدید مقاومت‌جویان علیه اشغالگران امكان خواهد داد كه به ابزارهای جدیدی برای مبارزه با اشغالگران دست یابند. جنگ دامنه‌دار اسرائیل علیه باریكه غزه و مقاومت حیرت‌انگیز جنبش حماس در برابر ماشین نظامی اسرائیل این عامل را بیش از پیش تقویت كرد. به عبارت دیگر، اسرائیل در چشم‌اندازهای میان‌مدت از تهدیدهای داخلی و پیرامونی آنهم به وسیله جنبش‌های مقاومت ضداشغالگری بیشتر از تهدیدهای خارجی با منشاء كشورها یا دولت‌های منطقه رنج خواهد برد.

 رژیم صهیونیستی نه تنها به توصیه‌های متحد استراتژیك خود در این زمینه عمل نكرد، بلكه تمامی راههای امكان تحقق فرمول دو دولت در یك سرزمین را بست. راههای تحقق فرمول یاد شده در نقشه راه كه به وسیله كمیسیون چهار جانبه ترسیم شده روشن است. توقف احداث سامانه‌های مسكونی در اراضی اشغالی، توقف یهودی‌سازی بخش شرقی بیت‌المقدس، اجرای مذاكرات مربوط به سرنوشت نهایی و بالاخره حل و فصل موضوع آوارگان فلسطینی از جمله راههایی است كه می‌توانست زمینه را برای تشكیل كشور نیم‌بند فلسطین فراهم كند. رژیم صهیونیستی با تكیه بر پشتیبانی ایالات متحده و گروههای فشار یهودی در امریكا روند معكوس نقشه راه را به اجرا گذاشته است. اسرائیل معتقد است با تحمیل واقعیتهای جدید در اراضی اشغالی، جنبه‌های حقوقی این واقعیتها را به منظومه مذاكراتی خود با فلسطینها وارد می‌كند و طرف فلسطینی را وادار به عقب‌نشینی خواهد كرد. بحث پیرامون سرنوشت قدس را نیز اسرائیل به آخرین دور مذاكرات مربوط به سرنوشت نهایی موكول كرده است. برای اجرای مذاكرات سرنوشت نهایی نیز زمان مشخصی تعیین نشده است. بنابراین اسرائیل به سرعت روند یهودی‌سازی قدس را دنبال می‌كند تا وضعیت حقوقی نوینی برای این بخش از اراضی اشغالی ایجاد كند. رژیم صهیونیستی در مورد مسئله آوارگان فلسطینی نیز طرح اسكان آنها در كشورهای محل اقامت آنها را مطرح می‌كند. بدین ترتیب روند اسلو كه با ابتكار عمل سازمان آزادیبخش فلسطین به رهبری مرحوم یاسر عرفات و با امید به تشكیل دو كشور فلسطینی و یهودی در كنار یكدیگر در اوایل دهه نود میلادی قرن پیشین آغاز شد به پایان غم‌انگیز خود نزدیك می‌شود. یاسر عرفات خود قربانی روندی شد كه نسبت به آینده آن امید فراوانی داشت، اما هنگامی كه در دوره كلینتون رئیس جمهور اسبق امریكا به شرایط پیشنهادی واشنگتن نه گفت در محل اقامت خود محاصره شد و طی یك عملیات مرموز به قتل رسید. اسرائیل و ایالات متحده امریكا معتقد بودند كه جانشینان یاسر عرفات با تكیه بر فرمول وصول باقیمانده حقوق فلسطینیها به شرایط صهیونیستها تن خواهند داد، اما رویدادها به گونه‌ای دیگر رقم خورد. مهمترین آن، ظهور نیروی مهم در صحنه فلسطین بود كه به كمتر از تشكیل یك كشور مستقل فلسطینی در همه اراضی اشغال‌شده 1967 بدون شناسایی رژیم صهیونیستی رضایت نمی‌دهد. نظریه دولت واحد دوملیتی: نظریه دولت واحد چند ملیتی در فلسطین تاریخی نظریه جدیدی نیست. این نظریه هم در جناحها و گرایشهای چپ اسرائیل و هم در جناح چپ فلسطین به مدت چند دهه رواج داشت. برخی از كشورهای منطقه نیز كما و بیش به این نظریه نزدیك هستند. در میان یهودیان اسرائیل چند حزب سوسیالیستی در دهه شصت میلادی از نظریه تشكیل جامعه بی‌طبقه سوسیالیستی در فلسطین جانبداری كردند. حزب مبام كه در سال 1948 اعلام موجودیت كرد یك حزب سوسیالیستی صهیونیستی بود كه از چند اتحادیه بزرگ كارگری تشكیل شد. این حزب یك حزب التقاطی اسرائیلی بود كه تلاش می‌كرد میان صهیونیسم و سوسیالیسم پیوندهای مشترك جست و جو كند. اما این حزب صهیونیستی در مرحله دوم حیات سیاسی خود (1984-1969) مواضع ایدئولوژیك خود را تغییر داد و به حزب كار اسرائیل نزدیك شد. مجموعه‌های كوچكی از روشنفكران چپ اسرائیل نیز وجود دارند كه از ایده تشكیل دولت واحد دو ملیتی در فلسطین تاریخی جانبداری می‌كردند و این گروهها آرام آرام و به دلیل چیره شدن مفهوم دولت یهودی در میان صهیونیستها از این ایده فاصله گرفتند. در میان فلسطینیهای ساكن خط سبز نیز برخی احزاب كوچك فلسطینی از ایده تشكیل دولت واحد سكولار جانبداری می‌كردند. این ایده كه بر مبنای دولت برای همه شهروندان چه عرب و چه یهودی شكل گرفته در حال حاضر نیز پشتیبانانی در میان روشنفكران دارد. در رأس احزاب عرب فلسطینی كه از ایده تشكیل دولت واحد سكولار در فلسطین جانبداری می‌كردند، كنگره ملی دموكراتیك است كه از چند حزب كوچك عرب در اسرائیل تشكیل شده بود. جنبش فرزندان میهن، جنبش میثاق برابری، حزب سوسیالیست و جنبش انصار از جمله گروههای كوچك فلسطینی بودند كه كنگره ملی دموكراتیك را پس از شكست اعراب در جنگ 1967 پایه‌گذاری كردند. كنگره ملی دموكراتیك كه رهبری آن را دكتر عزمی بشاره به عهده دارد معتقد است كه فلسطینیهای ساكن خط سبز به تمامی معنای كلمه فلسطینی بوده و اختلاف چندانی با فلسطینیهای ساكن اراضی اشغالی ندارند، از این رو این كنگره از تشكیل دولت واحد سكولار دموكراتیك در همه سرزمین فلسطین تاریخی جانبداری می‌كند. در میان كشورهای منطقه، فقط جمهوری اسلامی ایران است كه از ایده دولت واحد جانبداری می‌كند. البته جمهوری اسلامی ایران ایده دولت واحد را با شرایط ویژه می‌پذیرد. 

در مجموع ایران معتقد است كه رژیم صهیونیستی، رژیمی نامشروع است و تا زمان ادامه موجودیت این رژیم، كشمكش و رویارویی اعراب و اسرائیل پایان نخواهد یافت. ایران برای حل و فصل نهایی كشمكش اعراب و اسرائیل معتقد است در مرحله نخست باید همه‌پرسی در میان ساكنان اصلی فلسطین تاریخی (چه عرب و چه یهودی) بدون مشاركت یهودیان مهاجر برگزار شود و آنها در مورد دولت مورد علاقه خود تصمیم بگیرند. این همه‌پرسی مطابق دیدگاه دولت جمهوری اسلامی ایران باید تحت نظر سازمان ملل صورت بگیرد. به جز ایران كشور دیگری در مورد نحوه حل و فصل بحران اعراب و اسرائیل دیدگاه روشنی ارائه نكرده است. دو دیدگاه در میان دولتها و ملتهای منطقه وجود دارد. دیدگاه رسمی دولتها از ضرورت برقراری صلح با اسرائیل سخن می‌گوید و دیدگاه ملتها از ضرورت مقاومت تا آزادسازی سرزمینهای اشغالی جانبداری می‌كند. رژیم صهیونیستی به عنوان طرف اصلی كشمكش پنجاه ساله اخیر در منطقه به گونه دیگر از ایده دولت واحد جانبداری می‌كند. البته با تفاوت ماهوی نسبت به فرمولهای ارائه شده از سوی ایران و یا احزاب دموكراتیك عرب فلسطینی. اسرائیل معتقد است، دولت واحد، دولت یهودی بی كم و كاست همراه با اعطای برخی امتیازات محلی به فلسطینی های ساكن در اراضی اشغالی، نظیر خودمختاری بدون اعطای حق بازگشت به آوارگان فلسطینی، اما این دیدگاه از سوی جناح راست میانه اسرائیل مطرح می‌شود. جناح دیگری از راستگرایان افراطی در اسرائیل وجود دارد كه دیدگاه افراطی‌اش در سالهای اخیر رواج بیشتری پیدا كرده است. نمایندگان این گرایش در دولت بنیامین نتانیاهو عضویت دارند. در رأس آنها افیگدور لیبرمان است كه سمت وزیر خارجه اسرائیل را در چارچوب دولت ائتلافی نتانیاهو به عهده دارد. این جناح عملاً راه حل بحران اسرائیل با فلسطینیها را در اخراج فلسطینیها از «سرزمین تاریخی اسرائیل» و كوچ كردن آنها به اردن جست و جو می‌كند. مسئله اسكان فلسطینیها در اردن هر چند سال یكبار از سوی جناحهای افراطی اسرائیل مطرح می‌شود.   نتیجه‌گیری به نظر می‌رسد با توجه به بن بستهای موجود در تحقق فرمول دو دولت در یك سرزمین و با توجه به عدم پذیرش ایده دولت واحد دوملیتی از سوی اسرائیل روند صلح در خاورمیانه طی آینده نزدیك شاهد تحولات فراوان خواهد شد. راه برون رفت از بن‌بستهای موجود در چند ایده خلاصه می‌شود. یكی ایده انضمام فلسطینیها به اردن كه جناحهای افراطی اسرائیل از آن جانبداری می‌كنند، دوم ایده برپایی دولت واحد سكولار و دموكراتیك و زدودن صفت «یهودی» از دولت آینده كه جناحهای گوناگون چه چپ و چه راست اسرائیل از این ایده جانبداری نمی‌كنند. اما این ایده در میان پاره‌ای از نخبگان فلسطینی و برخی گروههای روشنفكری اسرائیل طرفدارانی دارد. سوم، ایده برگزاری رفراندوم برای تعیین دولت آینده فلسطین تاریخی كه طرفداران منطقه‌ای در میان اسلامگرایان دارد و جمهوری اسلامی ایران در رأس حامیان این ایده قرار دارد. چهارم و آخرین راه‌حل، توسل اعراب و اتحادیه عرب به شورای امنیت سازمان ملل پس از انتهای مهلت سبتامبر 2010 سال جاری مسیحی برای اعلام یكجانبه دولت مستقل فلسطین است. باید در انتظار نشست تا ببینیم كدام یك از راه‌حلهای فوق طی چند ماه آینده از میان انبوه راه‌حلهای ناتمام و راه‌حلهای ممكن باقیمانده ظهور خواهد كرد.