ترکیه و جنگ ژئواکونوميک آمريكا با ايران
تحريم هاي اقتصادي جديد غرب عليه ايران را مي توان با عنوان آرايش جنگي ژئواکونوميک در برابر ايران تعبير کرد. ترک ها از وقتي که استراتژي جنگ ژئواکونوميک آمریکا و اروپايي ها با ايران مطرح شد، تأکيد کردند ميزان براي آنها رأي شوراي امنيت و تصميم سازمان ملل است. با اين حال، اکنون اين پرسش مطرح می شود که آيا با پيش رفتن بازي، حاكمان حزب عدالت و توسعه در ترکيه همچنان سياست فرصت طلبي (مثل اتخاذ سياست دوگانه در قبال ليبي) را در پيش خواهند گرفت يا در نهايت منافع راهبردي خود با آمریکا را بر منافع اقتصادي با ايران ترجيح خواهند داد؟
هر چند موضوع تحريم هاي غرب بر عليه ايران تاريخ طولاني دارد، اما تحريم هاي جديد اقتصادي با تحريم هاي گذشته کاملاً متفاوت هستند. اين بار واشينگتن سعي دارد در قالب يک استراتژي جهاني اقتصاد و نظام جمهوري اسلامي ايران را کاملاً به انزوا بکشاند. روي همين اصل، هر چند بسياري از کارشناسان اقتصادي از تحريم هاي جديد تحت عنوان بزرگترين گسل پيش روي اقتصاد جهاني تعبير مي کنند، با اين حال اين تحريم ها به نوعي شاهرگ حيات اقتصادي ايران را هدف گرفته است.
هدف اصلي اين سياست اعمال فشار به ايران جهت تغيير رفتار و سياست‌هاي جمهوري اسلامي ايران در زمينه فعاليت‌هاي هسته‌اي است. با اين حال، هر چند کشورهاي اروپايي و آمريكا در زمينه تحريم نفتي ايران به توافق رسيده‌اند اما به خوبي مي‌دانند موفقيت اين استراتژي مستلزم همکاري جامعه جهاني و بخصوص قدرت‌هاي بزرگ اقتصادي مانند چين، ژاپن و کشورهاي منطقه‌اي از جمله يونان و ترکيه با آن هاست. چرا که اين کشورها از وارد کنندگان اصلي نفت ايران هستند.
ترکيه به عنوان پانزدهمين اقتصاد بزرگ جهان و پنجمين اقتصاد بزرگ اروپا، از کشورهاي عمده وارد کنندة نفت محسوب مي شود. از اين روي، به اعتقاد کارشناسان، اقتصاد پوياي ترکيه که در سال های اخير از رشد خيره کننده اي برخوردار بوده، آمادگي مقابله با شوک اقتصادي را ندارد. طبق اين ديدگاه، هر چند اقتصاد ترکيه در بستر بحران اقتصاد جهاني روزهاي نسبتاً خوبي را تجربه مي کند، با اين حال تحريم نفت ايران و متعاقب آن افزايش ناگهاني بهاي نفت در بازارهاي جهاني (بعد از اعلام تحريم نفت ايران، بهاي نفت در بازارهاي جهاني نزديک 10 دلار افزايش داشته است)، مي تواند اقتصاد نوظهور ترکيه را که هنوز در مرحله جنيني بسر مي-برد بيش از ساير اقتصادهاي بحران زده اروپايي تحت تأثير قرار دهد.
با توجه به شرايط موجود، به نظر مي‌رسد دستگاه سياست خارجي ترکيه در قبال تحريم نفت ايران با يک چالش اساسي روبه رو شده است. در حال حاضر تصميم‌گيري در زمينه تحريم نفت ايران از سوي ترکيه از يک سو تحت تأثير ملاحظات راهبردي قرار دارد و بر آن است تا نظر مثبت کشورهاي غربي نسبت به خود را به عنوان متحد قابل اطمينان جلب کند. سياستي که اخيراً نمونة آن را بدون توجه به منافع امنيتي - حياتي کشورهاي مجاور به ويژه ايران در موافقت با استقرار سپر موشکي ناتو در خاک خود نشان داد.
از سوي ديگر، ترک ها در بستر دکترين جديد سياست خارجي آنکارا به منافع ملي و اقتصادي خود در پيرامون نزديک نيز چشم دوخته اند. از اين رو، ترکيه با اتخاذ يک ديپلماسي فعال و در عين حال کاملاً مبهم، در صدد است وضعيت موجود را صرفاً به يک فرصت راهبردي تبديل کند. بر این اساس، ترکيه در حال حاضر موضع کاملاً مشخصي در اين خصوص اتخاذ نکرده است و سعي دارد با محاسبه دقيق اوضاع و تأخير در اعلام موضع رسمي خود، با درک بهتري از شرايط موجود و در عين حال چانه زني با آمریکا و کشورهاي صادر کننده نفت از جمله عربستان، از اين موضوع اطمينان يابد که تحريم نفتي ايران، منافع راهبردي و اقتصادي آنکارا را در منگنه قرار نمي دهد.
اين موضوع را به نحو ديگري نيز مي توان تحليل کرد. بدين گونه که شايد ترکيه در وضعيت فعلي اصلاً به صلاح نمي بيند در شرايطي که دورنماي آتي مناسبات آنکارا - دمشق هنوز مشخص نيست بر شدت و عمق چالش هاي سياسي خود با تهران بيافزايد. احتمالاً، اگر تحولات جاري در سوريه در آينده اي نزديک به نفع ترکیه و اعراب به پايان برسد، آنکارا نيز خيلي راحت تر از آنچه که پيش بيني مي شود در موضع گيري خود در قبال پرونده هسته اي ايران تجديد نظر نمايد. احتمالاً در آن شرايط، موضع شوراي امنيت سازمان ملل نيز در مورد تحريم نفتي ايران قاطعانه-تر خواهد بود.
در اين چارچوب، طبق اخبار موجود، اخيراً ترکيه مذاکراتي را به صورت مقدماتی با کشورهاي شمال آفريقا، آذربايجان، روسيه و عربستان داشته تا در صورت لزوم در جهت کاهش وابستگی به نفت ايران با مشکلی خاصی برخورد نکند. اگرچه به رغم تحليل هايي که درباره اختلافات ترک ها با تهران در مورد قيمت گاز وارداتی از ايران در حوزه فشارهای واشنگتن به آنکارا وجود دارد، کارشناسان نفتي ترکيه بر اين اعتقادند که چرخش از نفت ايران به سمت جايگزين‌هاي ديگر از جمله عربستان سعودي در حال حاضر ممکن نيست چرا که ريسک بالايي درپي خواهد داشت.
روی همين اصل، کارشناسان امنيتي غربي معتقدند که ترکيه همچنان روابط خوب ديپلماتيک خود را با ايران حفظ کرده و اين مساله به ايران کمک کرده است که بتواند از تأثير تحريم‌ها بر خود جلوگيري کند. ترکيه همچنان با قدرت به مناسبات تجاري خود با ايران ادامه مي‌دهد و اين موضوع باعث شده است که ايران به راحتي هر آنچه را که مي‌خواهد به دست آورد و خود را از انزوای سياسی - اقتصادی کامل برهاند. همچنين، ترکيه اخيراً تلاش آشکاري در جهت کمک به حل بن بست هسته اي ايران با غرب انجام داده و تهران اميدوار است دور جديد مذاکرات هسته ای در ترکيه برگزار شود.
در همين راستا، گروهی از کارشناسان معتقدند به رغم اختلاف‌هاي سليقه ای ترکيه با ايران و با وجود تلاش‌هاي مخرب خارجي، اين کشور نمي‌تواند بيش از حد مشخصي از ايران فاصله بگيرد. طبق اين ديدگاه، دليل اصلي محدود کننده توانايي ترکيه در چانه‌زني ديپلماتيک با ايران، وابستگي انرژي ترکيه به ايران است. براي نمونه، در حالي که ايران تنها 10 درصد نفت ژاپن را تأمين مي‌کند، اين مقدار در مورد ترکيه 30 درصد است و اين وابستگي در نيمه نخست سال 2011 به دليل شرايط ليبي تا 51 درصد نيز افزايش يافت. همچنين گاز طبيعي ايران، نقش مهمي در بازار مصرف ترکيه دارد و تقريباً يک سوم گاز وارداتي اين کشور را تشکيل مي‌دهد. علاوه بر اين، در حال حاضر حجم مبادلات تجاری طرفين بالای 16 ميليارد دلار است که از آن ميزان، بيش از ۱۲ ميليارد دلار به صادرات ايران به ترکيه و بيش از 3 ميليارد دلار به صادرات ترکيه به ايران اختصاص دارد.
هر چند، اگر کمی متعادل تر به اين موضوع نگاه کنيم، در آن صورت می توان گفت مقايسه ميزان واردات نفت ترکيه از ايران با ژاپن اصلاً درست نيست؛ چرا که حجم وارداتی دو کشور کاملاً متفاوت است و جايگزين کردن واردات نفت ايران برای ترکيه به مراتب راحت تر از ژاپن است. همچنين، ديپلماسی فعال و موفق ترک ها با روس ها، کشوهای حوزه خزر و خاورميانه در حوزه انتقال انرژی به اروپا، دورنمای نسبتاً روشنی از تأمين راحت تر منابع انرژی ترکيه در سال های آتی را نشان می دهد. علاوه بر اين، طبق آمارهای موجود در خصوص مبادلات تجاری بين دو کشور، دور شدن ترکيه از ايران بيشتر به ضرر ايران خواهد بود.
در اين بين، موضوعی که مسئله را پيچيده تر جلوه می دهد اين است که جمهوري اسلامي اخيراً تهديد کرده بود در صورتي که خاک ايران توسط دشمنان تهديد شود، ايران پايگاه هاي ناتو در ترکيه را مورد هدف قرار خواهد داد. تهديدي که دلسردي عميق مقامات آنکارا را به دنبال داشت و اکنون نيز مشخص نيست موضع نامشخص ترکيه در مقابل تحريم نفتی ايران در نهايت به کجا خواهد انجاميد. در واقع هنوز مشخص نيست که آيا ترکيه واقعاً به دنبال منافع ملی و اقتصادی خود با ايران است يا اينکه اين موضع گيری نوعی سياه نمايي برای استفاده از موقعيت بدست آمده است؟ يا واقعيت چيز ديگری است و اين موضع گيری مبهم بخشی از توافقات احتمالی ترکیه با آمریکا در بستر همکاری های راهبردی طرفين در درازمدت است؟
در واقع به رغم اينکه ترکيه همسايه و کشور دوست و مسلمان ايران است، به عنوان يک کشور قدرتمند در سطح جهان اسلام در بستر سازمان همکاری های اسلامي و سازمان همکاری های اقتصادی با ايران همکاري های عميقی دارد. اما واقعيت اين است که ترکيه و ايران تنها بازيگران ژئواستراتژيک در سطح جهان اسلام هستند که در عين همکاری با يکديگر رقابت می کنند. در اين چارچوب، اصلاً نمي توان اين حقيقت را پنهان کرد که تحولات جاري در خاورميانه و شمال آفريقا منطقه را به گويي تبديل کرده که رقابت بين ايران و ترکيه بر سر نفوذ بيشتر در منطقه سرعت بيشتري گرفته است. در اين بين، تنش ميان غرب و ايران بر سر پرونده هسته اي ايران نیز اوج گرفته و در اين ميان، بسياري از سرايت اين تنش به مناسبات ميان ايران و ترکيه هم خوشحال هستند. علاوه بر اين، طرفين بر سر موارد بسياري مانند بحرين، سوريه، عراق و استقرار سپر موشکي ناتو در خاک ترکيه با هم اختلاف نظر دارند.