مصر پس از انقلاب و جهان ناموزون اجتماعی

روز یکشنبه 28 آبان 1391 گروه مطالعات مصر و شمال آفریقا پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نشستی را با عنوان "مصر پس از انقلاب و جهان ناموزون اجتماعی" برگزار کرد. در این نشست که با حضور اعضای گروه مصر شناسی پژوهشکده برگزار شد، دکتر سید عبد الامیر نبوی مدیر گروه مصر شناسی و پژوهشگر ارشد پژوهشکده در چارچوب دیدگاه لوئی آلتوسر نکاتی را در خصوص تحولات مصر جدید بیان کرد.

در ابتدا دکتر سید عبد الامیر نبوی با اشاره به تعریف آلتوسر از رابطه میان سه ساختار سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک که روی‌هم‌رفته یک نظام اجتماعی را می‌سازند، بیان کرد؛ در عین اینکه سه ساختار مورد نظر آلتوسر به یکدیگر وابسته‌اند، هریک تناقضات و تضادهای درونی خاص خود را دارند، به نحوی که نمی‌توان در این میان یک تضاد مرکزی را پیدا کرد و ریشه همه شکاف‌ها و تحولات اجتماعی را بدان فروکاست. نتیجه این امر، طرح برهان چند‌علیتی و تعیین‌کنندگی سراسری (Over determination) به جای ایجاد رابطه ‌ای خطی و یک‌سویه میان زیربنا و روبنا است.

 وی افزود در این میان، جهت درک بهتر بحث آلتوسر، توجه به دو مسئله "رابطه و اثر گذاری دائمی، پیچیده و ناهمگون بین سه ساختار و ایجاد تلاقی تاریخی "(Historical Conjuncture)، و "تفکیک مفهوم تسلط از تعیین‌کنندگی اقتصاد" کلیدی است. مورد دوم بدین معناست که سطح اقتصادی همیشه تعیین‌کننده است چون مهم ترین تناقض را می‌سازد، ولی همواره مسلط نیست زیرا آمیخته با تناقضات سطوح دیگر است و هیچ‌گاه در شکل خالص خود بروز نمی‌کند. این امر موجب می‌شود سطح اقتصادی تسلط یک سطح از سطوح سه‌گانه را در یک دوره تاریخی تعیین و مشخص کند. پس نظام اجتماعی و نیز زندگی روزمره نتیجه گردهم‌آمدن تناقضات این سطوح است. وی در ادامه با بهره‌گیری از مفهوم شیوه تولید آسیایی که مورد تاکید مارکس نیز بوده است، ابراز داشت در رابطه با جوامع مشرق‌زمین بایستی نقش دولت را، نه به عنوان یک ابزار، مورد توجه جدی قرار داد و منافع و پویائی‌های خاص این نهاد را در نظر گرفت. 

این پژوهشگر ارشد سپس در چارچوب دیدگاه آلتوسر به انقلاب و ناآرامی‌های اجتماعی توجه کرد. به بیان وی، اگر تناقضات و تضادهای سطوح سه‌گانه اقتصادی، سیاسی و ایدئولوژیک یکدیگر را تقویت کنند، نتیجه آن بروز انقلاب یا شکلی از ناآرامی‌های اجتماعی خواهد بود، اما اگر یکدیگر را خنثی کنند شاهد رکود و انحطاط خواهیم بود. در این چارچوب، دکتر نبوی تحولات روسیه و جمهوری وایمار را به عنوان نمونه ‌هایی از وضعیت نخست، و جامعه هند را به عنوان مصداقی برای وضعیت دوم ذکر کرد. سپس وی به استفاده آلتوسر از مباحث پراکنده لنین و تروتسکی درباره تحولات جامعه روسیه پیش از انقلاب، به ویژه مفهوم توسعه ناموزون اشاره و به بحث درباره "زمان-آگاهی" (Time Consciousness) و شکل‌گیری "جهان ناموزون اجتماعی" (Uneven Social World) پرداخت. در این خصوص وی اظهار داشت جهان ناموزون اجتماعی، در واقع، برآمده از تضادهای موجود در یک نظام اجتماعی و زمان -آگاهی‌های متفاوت است؛ در یک جامعه شاهد طبقات و قشر‌های مختلف اجتماعی هستیم به گونه‌ای که هر یک از آن ها زمان-آگاهی خاصی دارند که ممکن است با زمان-آگاهی طبقه و قشر دیگر در تناقض باشد و حتی ممکن است هیچ‌گونه همگنی و سنخیتی میان آن ها مشاهده نشود. پس تداوم و احیانا تراکم تضادهای سطوح سه‌گانه و پیوند آن ها با زمان-آگاهی ‌های متفاوت موجب شکل‌گیری جهان ناموزون اجتماعی می‌شود. 

وی افزود طبق این توضیح، وجود زمان- آگاهی ‌های متضاد و ناهمگن میان قشرهای مختلف اجتماعی در جمهوری وایمار در نهایت موجب فروپاشی آن و برآمدن آلمان نازی شد، همچنان‌که شکست 1905 از ژاپن مرحله پایانی انحطاط نظام تزاری روسیه را رقم زد. مدیر گروه مطالعات مصر و شمال آفریقا در ادامه با تاکید بر اینکه تضادها و تناقضات سطوح سه‌گانه همیشه به یک نسبت فعال نبوده و بر اساس قوت و ضعفشان در طول زمان اثر‌گذاری متفاوتی دارند، به بررسی وضعیت جامعه مصر پس از انقلاب در سه سطح سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک پرداخت.

در سطح سیاسی، دکتر سید عبد الامیر نبوی به وجود تضاد میان بقایای نظام اقتدارگرای سابق در برابر ضد‌ اقتدارگرایان اشاره کرد. وی ضمن توجه به وجود این تضاد و رقابت طی دو سال گذشته، که تجلی آن را می‌توان به روشنی در نهاد ارتش هم دید، بیان کرد که درون ضد اقتدارگرایان نیز گرایش‌های مختلفی وجود دارد که با یکدیگر اختلافاتی جدی دارند. این گرایش‌ ها عبارتست از "ائتلاف سکولارها" شامل ناصریست‌ ها و لیبرال‌ ها که خواهان دموکراسی هستند، "طرفداران حکومت اسلامی" از جمله سلفی‌ ها، و "طرفداران حکومت مدنی با مرجعیت مذهبی" شامل اخوانی‌ها. در میان هر یک از این گرایش‌ها نیز خرده‌گرایش‌ هایی وجود دارد که البته اختلافاتشان هنوز فعال نشده است.  

در "سطح اقتصادی" از نظر دکتر سید عبد الامیر نبوی بعد از انقلاب، چندان تحول خاصی صورت نگرفته که شاهد شکل‌بندی جدیدی باشیم. در این رابطه وی به نظام اقتصادی دوره مبارک اشاره کرد که از یک مرکز با محتوای سرمایه‌داری پدرسالارانه، و یک پیرامون شامل اقشار فقیر و کم‌درآمد (اکثریت جامعه) تشکیل می‌شد. از نیمه دوم دوره حکومت مبارک و پس از اتخاذ سیاست‌های آزادسازی اقتصادی، به تدریج تضاد جدیدی درون مرکز، سربرآورد؛ تضاد میان سرمایه‌داری پدرسالارانه ارتش که 40 درصد اقتصاد را در دست داشته است و سرمایه‌داری نو ظهور مالی با بازیگری جمال مبارک و اطرافیانش در بخش‌های بانکداری، صادرات و واردات. وی بر این نکته تأکید کرد که تفاوت و تضاد آن ها در زمینه ارتباط و پیوستگی با اقتصاد جهانی نبود. دکتر نبوی ضمن تاکید بر اینکه تضاد و تناقض درون مرکز و بین مرکز و پیرامون، در این سطح، به نوبه خود به بروز ناآرامی‌ های اجتماعی و در نهایت انقلاب 25 ژانویه 2011 منجر شد، به دلیل تسلط ارتش بر بخش مهمی از اقتصاد مشکلات اقتصادی موجود را همچنان حل ‌نشده دانست. وی در پایان از وضعیت وخیم مصر بعد از انقلاب و ضعف همیشگی بورژوازی ملی سخن گفت و ضمن اشاره به وجود اختلاف نظرهای اقتصادی موجود اظهار داشت تضاد درون مرکز بین سرمایه‌داری پدرسالارانه مورد نظر ارتش و آزادسازی مورد توجه اخوان‌ المسلمین همچنان ادامه دارد. 

در سطح ایدئولوژیک، دکتر سید عبد الامیر نبوی تضاد اصلی را میان هواداران سه نگاه سنتی، مدرن و میانه دانست و اینکه مرکز به طور دائم و در اشکال گوناگون از جمله فیلم، تبلیغات، سخنرانی و غیره به تحقیر پیرامون می‌پرداخت. یکی از علل انقلاب 25 ژانویه، در این سطح، همین خرد‌شدن کرامت جامعه عربی از سوی حکومت‌ها بوده است و اینکه حکومت‌ها خود را همواره در مقام راهنما می‌دیدند. درست است که امروزه از حکومت مبارک خبری نیست، ولی به نظر می‌رسد تضادها و اختلافات در زمینه چگونگی برخورد با دنیای مدرن و مساله هویت سنتی همچنان ادامه دارد. در ادامه، وی از وجود چند شکاف فعال در درون پیرامون و شکل‌گیری زمان-آگاهی‌های متفاوت به لحاظ فرهنگی سخن گفت که به خصوص شامل شکاف جنسیتی میان سه گروه فمینیست‌ ها و میانه‌ رو ها از جمله اخوان و تندروها ازجمله سلفی‌ها می‌شود. 

در نتیجه‌ گیری کلی، دکتر سید عبد الامیر نبوی وضعیت دو سال اخیر مصر را ناشی از تداوم تضادهای متراکم و زمان-آگاهی ‌های متفاوت و در نتیجه مصداقی از تعبیر آلتوسری "جهان ناموزون اجتماعی" دانست و در این چارچوب اظهار داشت جامعه مصر همچنان درگیر ناآرامی‌ ها خواهد ماند.

این نشسست با پرسش و پاسخ حضار به پایان رسید. 

گزارش: منیر حضوری، دبیر گروه مطالعات مصر و شمال آفریقا و دستیار امور سمینار های پژوهشکده