نقش عامل ژئوپلیتیک در روابط ایران و مصر
ایران و مصر با برخورداری از جایگاه ژئوپلیتیک منحصر به فرد در منطقه خاورمیانه، نقش مهمی در امنیت این منطقه ایفا می کنند. قبل از انقلاب مصر، عامل ژئوپلیتیک از عوامل مهم تأثیرگذار در روابط ایران و مصر بود. بدون تردید آینده روابط ایران و مصر نیز همچنان وابسته به موقعیت ژئوپلیتیکی و علایق و منافع دو کشور در سطح منطقه خواهد بود.
مصر كشوري كهن است كه محل تلاقي سه قاره اروپا، آسيا و آفريقا است. این کشور با چند سازه ژئوپليتيكي ارتباط دارد و در چارچوب اين سازه ها، هويت می یابد. مصر جزئی از سازه هاي ژئوپليتيكي آفريقا، مديترانه، اتحاديه عرب، درياي سرخ و جهان اسلام است. همچنین يكي از نيروهاي تعيين كننده هويت و فرآيندهاي جهان اسلام و یکی از بازیگران اصلی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در دهه های اخیر بوده است. نقش آفرینی مصر در بحران میان اعراب و اسرائیل طی سالیان گذشته، تاثیرات زیادی در فرایندهای جغرافیای سیاسی منطقه داشته است. مصر با تمدنی کهن و با وجود شخصیت ها و مراکز علمی، فرهنگی و سیاسی خود، همواره منشأ و پیشرو در بسیاری از تحولات جهان عرب و کانون تولید اندیشه های سیاسی و فرهنگی جهان عرب بوده است.
ایران نیز از دیرباز از یک موقعیت ژئوپلیتیکی منحصر به فرد برخوردار بوده است. در حال حاضر نیز اهمیت موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی ایران و نقش آن در منطقه خاورمیانه، بر کسی پوشیده نیست. در واقع ايران و مصر در دو سوي منطقه خاورميانه، دو كشور مهم منطقه اي به شمار مي روند كه ويژگي هاي متعددي آن دو را به يكديگر شبيه ساخته است كه ناشي از نقش بي بديل ايران در خليج فارس، آسياي ميانه و قفقاز و نقش بي بديل مصر در جهان عرب وشمال آفريقا است.
می توان گفت از جنگ جهانی دوم به بعد روابط ایران و مصر در سایه تأثیر گذاری موقعیت ژئوپلیتیک دو کشور معنای خاصی به خود گرفت. از این مقطع به بعد مهم ترین عامل تعیین کننده در روابط دو کشور درسطح داخلی؛ ماهیت نظام سیاسی و سیاست های نخبگان دو کشور، در سطح منطقه ای؛ مسائل منطقه ای و رقابت سیاسی و در سطح بين الملل؛ ساختار نظام بين الملل و اختلاف برداشت نخبگان سياسي دو كشور از ماهيت نظام و جهت گيري نسبت به آن، با توجه به منافع ملي و موقعيت كشور خود، بوده است.
در این میان، متغیر منطقه ای از اهمیت زیادی در روابط ایران و مصر برخوردار بوده است. برای درک عوامل مؤثر در روابط دو کشور در سطح منطقه ای، باید به موقعیت ژئوپلیتیکی دو کشور توجه کرد. چرا که داده های تاریخی و ژئوپلیتیکی، نقش منطقه ای خاصی را به ایران و مصر تحمیل می کند که رهایی از آن به راحتی امکان پذیر نیست. ایران و مصر با برخورداری از جایگاه ژئوپلیتیک ویژه در منطقه خاورمیانه، نقش مهمی در امنیت این منطقه ایفا می کنند، به طوری که حوزه نفوذ و عمق استراتژیک این دو کشور فقط شامل مرزهایشان نیست.
ملاحظات امنیتی مصر اقتضا می کند که به سوی شرق روی آورد. از زمان جمال عبدالناصر تاکنون، همواره یکی از مبانی سیاست خارجی مصر تمرکز بر منطقه ای از جهان عرب بوده که از آن با اصطلاح "مشرق عربی" نام برده می-شود. این منطقه جغرافیایی تمامی کشورهای عراق، سوریه، اردن، لبنان، فلسطین و شش کشور حاشیه خلیج فارس را شامل می شود. دخالت مصر در جنگ های داخلی یمن در سال 1962، اقدامات ناصر در سال 1963 در تبدیل اسم خلیج فارس به خلیج باصطلاح عربی، حمایت از عراق در درگیری های بین ایران و عراق بر سر مسئله ی اروند رود، حمایت از بحرین در جریان حرکات استقلال خواهی از ایران 1964 و موارد دیگر ، قبل از انقلاب ایران؛ و حمایت مصر از عراق در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، بعد از انقلاب اسلامی ایران نشان از تمرکز بر سیاست مشرق عربی توسط مصر بوده است.
در مورد ایران نیز همین گونه است. نقش منطقه ای و موقعیت ژئوپلیتیک ایران باعث می شود که این کشور تأثیر خود را در شمال به سمت آسیای مرکزی و قفقاز، در جنوب به سمت خلیج فارس و در غرب تا دریای مدیترانه گسترش دهد. از این رو، دو کشور به دلیل نقش منطقه ای خود با یکدیگر رقابت دارند. این امر باعث می شود زمانی که موضوع امنیت و منافع ملی دو کشور مطرح می شود، ایران و مصر در حوزه نفوذ یکدیگر مداخله کنند و این دخالت، دو کشور را در مقاطعی در مقابل هم قرار دهد. برعکس، هر گاه دو کشور واجد منافع مشترک باشند، در کنار هم قرار گیرند.
یکی از مهم ترین مسائلی که دو کشور را قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران در مقابل یکدیگر قرار داده منافع ایران و مصر در خلیج فارس است. خلیج فارس منافع ملی حیاتی ایران را متبلور می سازد. مصر نیز دارای علائق و منافعی در خلیج فارس است. همکاری اقتصادی مصر با کشورهای این منطقه، حضور تعداد زیادی از نیروی کار مصر در این کشورها، تأمین تعداد زیادی از گردشگران مصر از حوزه خلیج فارس و اینکه مصر همیشه موضوع وحدت عربی را پیگیری کرده، و سعی در رهبری جهان عرب داشته، باعث شده است که مصر به مسائل این منطقه توجه داشته باشد و خود را به عنوان حافظ منافع عرب و سخنگوی این کشورها نشان دهد. به همین دلیل مصر از زمان ناصر به بعد در مسائل خلیج فارس و در واقع در حوزه نفوذ ایران ایفای نقش کرده است، که پیامد آن حضور ایران در حوزه نفوذ مصر بوده است. مصر در دهه های گذشته در تحریک شیخ نشین های خلیج فارس در برابر نفوذ ایران و دامن زدن به ناسیونالیسم عربی، کاربرد نام خلیج باصطلاح عربی برای خلیج فارس و مسئله ادعاهای امارات متحده عربی نسبت به جزایر ایرانی و نظام امنیتی خلیج فارس نقش برجسته ای داشت است.
بعد از انقلاب مصر و سرنگونی مبارک نیز همانند گذشته یکی از عوامل مهم تعیین کننده روابط ایران و مصر، مسائل جهان عرب و به ویژه خلیج فارس است. تأکید بر وحدت جهان عرب در پیش نویس قانون اساسی مصر، خود مهر تأییدی بر این مسئله است. در بند یازده مقدمه پیش نویس قانون اساسی جدید مصر تحت عنوان "وحدت آرزوی جهان عرب" چنین آمده است: "وحدت آرزوی جهان عرب و ندای تاریخ و فراخوان آینده و ضرورتی برای تعیین سرنوشت خویش است که جز با حمایت امت عربی از آن، محقق نخواهد شد. این وحدت بر تحقق تکامل و برادری با مجموعه کشورهای رود نیل و جهان اسلام متکی است."
می توان گفت بعد از انقلاب مصر، دو مسئله در سطح منطقه در روابط ایران و مصر تأثیرگذار بوده است. نخست، بحران سوریه که دو کشور رویکرد متفاوتی نسبت به بحران سوریه داشته اند. مصر با مخالفان سوریه همراهی می کند و ایران با رژیم سوریه. در این راستا محمد مرسی در دیداری که با علی اکبر صالحی وزیر امور خارجه ایران در مصر داشت، به صراحت مسأله سوریه و حمایت ایران از بشار اسد را از عوامل مهم تأثیر گذار در روابط دیپلماتیک دو کشور دانسته است. شیخ الازهر نیز از رئیس جمهور ایران که جهت شرکت در اجلاس سازمان همکاری‌های اسلامی در این کشور حضور داشت، خواست که برای توقف درگیری ها در سوریه تلاش کند.
دوم، امنیت خلیج فارس است. همانطور که مطرح شد، منطقه خلیج فارس از یک سو منطقه نفوذ ایران است. از سوی دیگر مصر نیز علاوه بر داشتن منافع اقتصادی، سیاسی و اشتراکات فرهنگی و مذهبی در منطقه خلیج فارس، نگران نفوذ ایران در میان شیعیان این منطقه به ویژه بحرین است. به طوری که شیخ الازهر در دیدار با رئیس جمهور ایران در مصر، خواست که ایران از "مداخله" در کشورهای عربی خلیج فارس به ویژه بحرین خودداری کند.
به طور کلی ادعای مقامات مصر مبنی بر اینکه افزایش سطح روابط با جمهوری اسلامی ایران منوط به آینده تحولات منطقه است و بیان اینکه امنیت کشورهای خلیج فارس به منزله امنیت مصر است؛ نشان دهنده این امر است که مصر همچنان بر سیاست مشرق عربی و رهبری جهان عرب تأکید خواهد داشت و نسبت به مسائل خلیج فارس و نفوذ ایران در منطقه حساس خواهد بود. به عبارتی دیگر، موقعیت ژئوپلیتیک دو کشور، مسائل منطقه ای و منافع و علایق دو کشور در سال های آینده همچنان عاملی تعیین کننده در روابط دو کشور خواهد بود.