گزارش سخنرانی دکتر حسین امیرعبداللهیان معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه در جمع دانشجویان و پژوهشگران پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه

روز یکشنبه 12 خرداد ماه 1392 پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نشستی را با حضور دکتر حسین امیرعبداللهیان معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه برگزار کرد. دکتر امیرعبداللهیان در حضور پژوهشگران مقیم و مهمان پژوهشکده و همچنین برخی از اساتید دانشگاه، دانشجویان دوره دکتری و کارشناسی ارشد از دانشگاه های مختلف تهران، در مورد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات منطقه و همچنین مسائل منطقه ای سخنرانی کرد. دکتر کیهان برزگر رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه  نیز ریاست این نشست را بر عهده داشت.

در ابتدا دکتر برزگر ضمن خوش آمدگویی و سپاس از دکتر امیرعبداللهیان جهت حضور در این جمع دانشگاهی و صمیمانه، برای آشنایی بیشتر حضار به معرفی وی پرداخت. دکتر برزگر بر سه ویژگی دکتر امیر عبداللهیان تأکید کرد: نخست، اینکه وی دانش آموخته رشته روابط بین الملل، مسلط به زبان های انگلیسی و عربی و نویسنده کتب و مقالات زیادی در حوزه های مختلف سیاسی- امنیتی و فرهنگی خاورمیانه است. این خود یک امتیاز است که سکان سیاست خاورمیانه ای ایران در اختیار یک فرد دانشگاهی متخصص و صاحبنطر است. دوم، شناخت محیطی- میدانی وی از مسائل منطقه ای است. دکتر امیر عبداللهیان عهده دار پست های مختلف و مهم دیپلماتیک در منطقه از جمله مدیر کل خلیج فارس، سفیر ایران در بحرین و مسئول دفتر ویژه عراق بوده اند. این نیز یک امتیاز است چون وی مسائل تاریخی- تئوریک و عملی سیاست خارجی ایران را به خوبی با هم ترکیب و در صحنه سیاستگذاری اجرایی می کنند. سوم و شاید مهم ترین ویژگی دکتر امیر عبدالهیان نگاه استراتژیک وی به مسائل سیاست خاورمیانه ای ایران با تکیه بر رویکرد تأمین منافع ملی است.

در ادامه رئیس پژوهشکده برای ورود به بحث چند ویژگی در مورد اهمیت منطقه خاورمیانه در منافع و امنیت ملی ایران مطرح کرد. ویژگی اول، خاورمیانه برای ما مهم است چون کشورمان ایران در آن قرار دارد. مهم ترین مبحث سیاست خارجی شناخت محیط اطراف و ادغام در آن است. به خصوص که این ادغام از جنبه های مختلف اقتصادی، سیاسی- امنیتی و فرهنگی برای ایران حائز اهمیت است. نخست، اقتصاد ایران از طریق ادغام با اقتصاد منطقه از لحاظ انرژی و تبادلات اقتصادی تکمیل می شود. دوم، از لحاظ سیاسی- امنیتی، ویژگی های خاص محیط اطراف ایران از جمله وجود کشورهای چند قومی و سیستم های در حال انتقال و بعضاً ناکام سیاسی که خود زمینه های حضور بیگانگان در محیط اطراف را فراهم می کنند حساسیت ویژه ای به این منطقه می دهد. سوم، از لحاظ فرهنگی، منطقه خاورمیانه حوزه نفوذ دیرباز فرهنگی-تمدنی ایران بوده است و این مسئله اهمیت منطقه را در سیاست خارجی ایران افزایش می دهد.

ویژگی دوم، اینکه خاورمیانه برای دنیا روز به روز مهم تر می شود. دلیل آن هم این است که  موضوعات خاورمیانه ای همچون امنیت انرژی، مبارزه با افراط گرایی، بحران های منطقه ای ناشی از تحولات عربی، مبارزه با رژیم اسرائیل و غیره بین المللی تر می شوند. این خود منجر به حضور بازیگران متعدد و قدرت های بزرگ در منطقه می شود که خود مسئله آینده نقش و روابط ایران با قدرت های بزرگ را مطرح می کند.

اما ویژگی سوم، به هم پیوستگی ایجاد شده بین مسائل سیاست داخلی و سیاست منطقه ای خاورمیانه در سال های اخیر و به خصوص بعد از تحولات عربی است. تحولات عربی ضمن اینکه مربوط به مسائل داخلی از جمله اصلاحات سیاسی، اسلام گرایی، اقتصاد و غیره است، به مسئله تغییر در سیاست خارجی رژیم های محافظه کار در منطقه هم مربوط می شود. این خود فرصت هایی را برای سیاست خارجی ایران به همراه می آورد. دکتر برزگر استراتژی های سیاسی- امنیتی کشورهای خاورمیانه را بر گرفته از تاریخ گذشته و تجربه جنگ ها، شکست ها و از دست دادن سرزمین ها دانست که نوعی تنفر ملی در مردم این کشورها ایجاد کرده است. در مورد مصر به عنوان مثال سابقه شکست از اسرائیل دلیلی برای استراتژی سیاسی- امنیتی و تنفر عمومی مردم از این کشور است. در مورد سوریه هم از دست دادن بلندی های جولان و مسئله باز یس گیری  سرزمین و وجود دشمن دائمی مهم است. در مورد کشورمان خوشبختانه این مسئله در دهه های اخیر وجود نداشته اما مسئله اصلی دشمنی های  قدرت خارجی (آمریکا) و تلاش رقبای منطقه ای برای به حداقل رساندن نقش آن است که خود ضرورت اتخاد استراتژی های پیشرفته سیاسی- امنیتی برای پیش گیری از تهدیدات در آینده را مطرح می کند.

 این خود این پرسش  را به وجود می آورد که مرزهای حضور ایران در خاورمیانه کجاست؟ وی اظهار داشت برخی معتقدند که حضور پررنگ ایران در خاورمیانه زیانبار است. در مقابل بعضی معتقد به حضور پررنگ ایران در مسائل خاورمیانه هستند. اما از یک نگاه واقع گرایانه باید قبول کرد که اهمیت سیاست خارجی و درجه تأثیرگذاری کشورها بر اساس میزان اهمیت و نقش آن ها در حوزه های پراهمیت جهانی مثل خاورمیانه است. اگر ایران نقش و اهمیتی در خاورمیانه نداشته باشد، برای آمریکا در معادلات منطقه ای ارزشی نخواهد داشت. این مسئله خود منفعت های وجود ائتلاف و اتحادهای استراتژیک در منطقه را مطرح می کند. تحولات عربی از این لحاظ می تواند یک نقطه عطف برای سیاست خارجی ایران باشد.

در ادامه دکتر برزگر حضور معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه را در پژوهشکده فرصت خوبی برای بررسی مسائل فوق در تعامل مستقیم با پژوهشگران و دانشجویان دانست و از وی تقاضا کرد تا دیدگاه ها و نظرات خود را در این زمینه مطرح کند.

در ادامه دکتر عبداللهیان ضمن قدردانی از برگزاری این نشست، سخن خود را اینگونه  آغاز کرد که وقایع خاورمیانه در ابعاد مختلف از جمله نوع بازیگران داخلی کشورهای منطقه قابل بررسی است. در این خصوص وی به ترتیب از جوانان فیس بوکی، زنان، توده های مردم، نخبگان و در آخر گروه های مبارزی که عمدتاً مبارزات اسلامی داشتند، نام برد و علت حضور اخوان المسلمین در مصر و یا النهضه در تونس را در داشتن ریشه های چندین ساله، مبارزات ریشه دار و عمق ایدئولوژیک فعالیت های این احزاب دانست.

معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه با توجه به نقش جدی مردم منطقه در مسائل سیاست داخلی و خارجی کشورهای خود در پرتو تحولات عربی، نکاتی را در خصوص تاثیر این ویژگی و پویایی بر روابط متقابل کشورهای دچار تحول منطقه با ایران مطرح کرد. وی ابتدا به تأثیر تحولات عربی بر "سیاست داخلی" این کشورها از لحاظ توجه به رفاه، امنیت، پیشرفت و مطالبات حداکثری مردم و بر حوزه "سیاست خارجی" اشاره کرد. سپس از وجود چالش های داخلی در این کشورها بین جریان های مختلف فکری از جمله جریان های لائیک، سکولار، اسلام گرا، سلفی ها و همچنین وجود تغییر جدی در قالب ضدیت با آمریکا، تقویت نگاه به فلسطین و محور مقاومت سخن گفت. وی به عنوان مثال از تاثیر نگرش و خواست مردم در حوزه سیاست خارجی در جریان جنگ 8 روزه و عکس العمل متفاوت مقامات مصری نسبت به دوره مبارک یاد کرد. در ادامه در رابطه با تأثیر سیاست خارجی ایران در این کشورها به گفتمان انقلاب اسلامی اشاره نمود. دکتر امیرعبداللهیان تأکید کرد که تحولات منطقه ترجمانی از گفتمان انقلاب اسلامی است و تأثیر این امر را نزدیکی ایران در تعامل با این کشورها در حوزه های خارجی، منطقه ای و فرامنطقه ای دانست. به عنوان مثال از قانون اساسی جدید بسیاری از این کشورها یاد کرد که از انقلاب اسلامی ایران تأثیر گرفته اند. در ادامه از بازخورد تحولات بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی در قالب دستاوردهای ایران در حوزه های مختلف و ایجاد کنش و واکنش بین ایران و کشورهایی که تازه تحول یافته اند یاد کرد و ابراز داشت از آنجائیکه دو طرف تطابق زیادی با یکدیگر دارند، دشمنان زیادی نیز مانع این هماهنگی می شوند.

سپس دکتر عبداللهیان به بررسی انقلاب مصر و تحت فشار قرار گرفتن این کشور در سطوح منطقه ای و بین المللی بعد از سقوط مبارک پرداخت. در سطح منطقه ای از یک سو به تلاش برخی از کشورهای حوزه خلیج فارس برای عدم موفقیت محمد مرسی رئیس جمهور مصر و از سوی دیگر به عدم توجه جدی کشورهای خلیج فارس در دو سال گذشته نسبت به نیازها و مشکلات اقتصادی مصر اشاره کرد. در سطح بین المللی به تلاش آمریکا برای بازگشت این کشور به نقطه ای که در دوران مبارک بود از جمله مقابله با فلسطین تأکید کرد. همچنین وی در خصوص آینده روابط ایران و مصر از وجود حوزه های مشترک فرهنگی- تمدنی و تأثیر گسترده مصر در جهان اسلام و تلاش شاه برای رابطه با این کشور و همچنین وجود نگاه اسلامی بعد از انقلاب، به عنوان ظرفیت های فزاینده برقراری ارتباط میان دو کشور یاد کرد. در ادامه حضور رئیس جمهور مصر در اجلاس عدم تعهد در تهران و حضور آقای احمدی نژاد در نشست کنفرانس همکاری های اسلامی در قاهره به عنوان سفر عالی ترین مقامات دو کشور و فعالیت دفتر حفاظت منافع در سطح سفارت دو کشور را از شاخص های وضعیت مناسب روابط ایران و مصر دانست. همچنین با اشاره به فعالیت های دو کشور در حوزه های اقتصادی- تجاری، جهانگردی، برقراری خطوط پرواز از سوی ایران ابراز داشت شاخصه های روابط دو کشور رو به پیشرفت است.  

معاون وزارت امور خارجه در خصوص چگونگی سیاست خارجی ایران در برخورد با تحولات عربی در زیر سیستم های مختلف شمال آفریقا، منطقه شامات، مدیترانه و خلیج فارس به موضع واحد ایران در برخورد با تحولات  کشورهای این مناطق  و عدم وجود نگرش شیعه و سنی در تصمیم گیری های دستگاه سیاست خارجی ایران اشاره کرد. دکتر امیر عبداللهیان از موضع گیری ایران در قبال تحولات عربی در تمامی کشورها از جمله سوریه، مصر و تونس در مخالفت با دخالت خارجی، توجه جدی به مطالبات مردم، توجه به راهکارهای سیاسی مبتنی بر گفتگوی ملی و عدم استفاده از راهکار نظامی سخن گفت. همچنین ابراز داشت ایران در هیچ یک از کشورهای منطقه تلاش و اقدام برای ادامه بحران و جنگ و ارسال سلاح را تائید نکرده است.

در ادامه دکتر امیرعبداللهیان به عملکرد شفاف ایران در بحران سوریه و تفاوت وضعیت سوریه با دیگر کشورهای منطقه برای ایران اشاره و در این خصوص نکاتی را مورد توجه قرار داد. نخست، اوج گرفتن انقلاب در کشورهای دیگر منطقه در دوره زمانی کوتاه و در مقابل شروع حرکت های به ظاهر مردمی با سه ماه تأخیر در سوریه؛ دوم، شروع تجمعات در میدان های بزرگ در پایتخت کشورهای دچار تحول مثل میدان التحریر در مصر، در مقابل شروع  درگیری ها در سوریه از شهر مرزی درعا؛ سوم، طرح خواسته های مردم به روش دموکراتیک در کشورهای عربی منطقه و در مقابل به سرعت مسلح کردن مردم سوریه از جانب قدرت های خارجی. وی در ادامه از یک سو به تلاش و حمایت آمریکا از القاعده، وهابی ها  و النصره و جریان داشتن یک جنگ تروریستی تمام عیار با این باور که تضعیف حکومت از جانب این گروه ها موجب ویرانی سوریه و قدرتمندی اسرائیل می شود، اشاره کرد. از سوی دیگر ضمن اشاره به تلاش ها و کمک های همه جانبه ایران به جز کمک نظامی در حمایت از رژیم اسد، بر اهمیت سوریه برای ایران از لحاظ استراتژیک و راهبردی به عنوان خط ارتباط با با جریان مقاومت و حماس و حزب الله تاکید کرد. در این رابطه به طور مثال از شاخصه حفظ محور مقاومت و کمک های سوریه در جنگ 22روزه غزه و 33 روزه لبنان سخن گفت. در نهایت وی به عبور سوریه از چندین مسئله از جمله منتفی شدن سقوط اسد و نظام، عدم ریزش ارتش از بین نیروهای دولتی- امنیتی تأکید کرد و در ادامه از اهمیت استراتژیک ایران و حضور فعال در "ژنو دو" در خصوص حل بحران سوریه سخن گفت. وی به فراهم آوردن زمینه های مناسب برای برگزاری "ژنو یک" از جانب ایران و دنبال کردن دستاوردهایی که در چارچوب راهکار سیاسی و امنیتی منطقه ای مهم باشد، اشاره و برگزاری "ژنو دو" را نتیجه ایستادگی جمهوری اسلامی ایران در حمایت از سوریه دانست. سپس تفاوت ها و دستاوردهای دو نشست را مورد توجه قرار داد. از یک سو به تلاش آمریکا در سقوط بشار اسد در "ژنو یک" و به دنبال آن شکست در این میدان و تلاش برای تحقق این امر در "ژنو دو" در صحنه سیاسی اشاره کرد. از سوی دیگر به تلاش ایران برای دنبال کردن مسائلی همچون عدم دخالت خارجی، توقف خشونت ها، برگزاری انتخابات در سایه گفتگوی ملی در سال 2014 و تصمیم گیری مردم سوریه نسبت به وضعیت کشورشان اشاره نمود.

در پایان دکتر عبداللهیان از تأثیر بحران سوریه بر روابط ایران با برخی از کشورها از جمله ترکیه، عربستان و قطر به عنوان یکی از چالش های جدی در حوزه سیاست خارجی ایران یاد کرد. در مورد نقش ترکیه ضمن اشاره به "شتاب زدگی" سیاست خارجی این کشور در تصمیمات و مواضع خود بر تغییر تدریجی مواضع  این کشور در قالبی واقع بینانه در شرایط امروز تأکید کرد. وی ابراز داشت هر چند واکنش ترکیه چالشی را در حوزه سیاست خارجی ایران ایجاد کرده بود اما به گفتمان جدی دو کشور در سطوح سیاسی- امنیتی خدشه ای وارد نشد. انگیزه ورود عربستان به مسئله سوریه را نیز فرار از بحران های جدی امنیتی در بحرین، یمن، منطقه شرقیه و بحران های داخلی دانست و در این خصوص به تمایل این کشور به تداوم بحران در سوریه و عدم داشتن طرحی جدی برای سقوط اسد اشاره کرد. در نهایت در خصوص کشور قطر نیز وی ضمن ابراز تأسف از سیاست این کشور و ایفای نقش در چارچوب مورد نظر اسرائیل، به ظرفیت های محدود و عدم توانایی در سازماندهی معارضه از جانب این کشور اشاره و تأکید کرد که قطر از طریق نزدیکی با ایران و حزب الله در گذشته دارای ظرفیت نقش منطقه ای شد. اکنون این نقش رفته رفته و به طور طبیعی تضعیف می شود. وی در نتیجه گیری به تلاقی خواست سه کشور ایران، عربستان و قطر در سطح منطقه ای اشاره و ابراز داشت ایران روابط راهبردی را تحت الشعاع مسائل مقطعی نکرده و خواهان استمرار گفتگو بین این کشورها و حرکت در مسیر طبیعی است.
نشست با پرسش و پاسخ حاضرین ادامه یافت.
 

گزارش: منیر حضوری، دستیار امور سمینارها و دبیر گروه مطالعات مصر و شمال آفریقا پژوهشکده