جایگاه حرکت گولن در فعالیت های فرهنگی ترکیه

نشست روز شنبه 27 مهرماه 1392 گروه ترکیه شناسی پژهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان "جایگاه حرکت گولن در فعالیت های فرهنگی ترکیه" توسط آقای کوروش مقتدری، کارشناس مطالعات فرهنگی ترکیه ارائه شد. در این نشست دکتر اسدالله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی، پژوهشگران ارشد و مهمان پژوهشکده، پژوهشگران مسائل خاورمیانه،اعضای گروه و برخی دانشجویان جضور داشتند.دکتر رحمت حاجی مینه مدیر نشست ابتدا مقدمه کوتاهی در خصوص موضوع نشست مطرح کرد سپس آقای مقتدری به ارائه بحث خود پرداخت.
 
آقای مقتدری ابتدا با اشاره به بیوگرافی فتح الله گولن به دوران جوانی وی اشاره می کند که در مجالس نورجی ها ( پیروان بديع الزمان علامه سعید نورسی ) سپری شد. سعید نورسی از مبارزان اسلامگرای ترکیه بود که مدتی توسط آتاتورک به زندان می افتد ، رساله ای به نام رساله نور دارد که جریان نورجی ها نشات گرفته از نام این کتاب است. حرکت نورجی ها را به سه شاخه تقسیم می کنند که دسته اول فتح الله چی ها است که فتح الله گولن رهبر آن محسوب می گردد. فتح الله گولن با الهام از مجالس نورجی ها كه درسخانه ناميده مي شدند و در آن دوران بصورت مخفيانه فعاليت مي كردند ، خوابگاههای شبانه روزی برای دانشجویان تاسیس می کند به نام "خانه های نور". گولن وقتی در ازمیر کار تبلیغات دینی انجام می داد با همکاری تعدادی از متمولین برای دانشجویان اردوهای تابستانی با رویکرد آموزش علوم دینی برگزار کرد. باید گفت جماعت گولن تقریبا از همین جا شکل گرفت. در سال 1970 بر اثر کودتای نظامی تعدادی از علمای دینی از جمله فتح الله گولن دستگیر می شوند ، وی شش ماه بدون محاکمه در زندان می ماند و سپس به شرط برگزار نکردن جلسات آزاد می شود. گولن جلساتش را ادامه می دهد حتی او از اولین علمای دینی در ترکیه محسوب می شود که کاست ها و فیلم های سخنرانی اش در تركيه  پخش می شود. از جمله اقدامات مهم گولن در ترکیه راه اندازی دوره های آمادگی برای ورود به دانشگاه است، البته می توان گفت سرمایه داران با تشویق گولن این مؤسسات را ایجاد می کنند. در منطقه آناتولی این افراد ثروتمند را به  نام  "ببرهای آناتولی" می شناسند. آن ها کمک های مالی بسیار زیادی به جریان گولن می نمایند و حتی گفته می شود بین 5 تا 20 درصد درآمد خود را وقف فعاليت هاي حركت گولن مي كنند.
 
گولن آموزش را پایه و اساس حرکت خود می داند و بر این باور است که بايد جوانانمان را براساس آخرين تكنولوژي روز و مدرن پرورش دهیم. افرادی که از مدارس گولن فارغ التحصیل می شوند در ترکیه و خارج از ترکیه مروج افکار وی می شوند. در مورد باز گشایی مدارس، در سال 1980 با سیاست های لیبرالی تورگوت اوزال رئیس جمهور وقت ترکیه، تسهیلاتی برای باز گشایی مدارس خصوصی فراهم می گردد و در سال 1982 گولن ابتدا دبیرستانی در استانبول و ازمیر تاسیس می کند. البته این مدارس بعدها در سایر شهرها نیز تاسیس می شوند. در خارج از ترکیه نیز مدارس ابتدا در جمهوری های ترک نشین سپس در بالکان، شمال آفریقا و حتی در برخی کشورهای غربی تاسیس می گردند. لازم به ذکر است با وجود تلاش ها و درخواست هاي مكرر جريان گولن در ایران و عربستان اجازه تاسیس به این مدارس داده نشده است. بولنت اجویت نخست وزیر وقت ترکیه زمانی که این مدارس در خارج از ترکیه بازگشایی شدند، در اجلاس جهانی اقتصاد در سال 2000 به اهمیت زیاد این مدارش اشاره می کند و آن را منشا خدمات فرهنگی به ترکیه و حتی سایر کشورها ارزیابی می نماید.
 
گولن در سال 1999 به آمریکا رفت و درايالت پنسیلوانیا ساکن شد، وی قبلا هم چندین مرتبه جهت معالجه به آمریکا رفته بود اما سال 1999 به او خبر رسید که قرار است به دلیل تلاش برای براندازی نظام لائیک محاکمه شود، او به آمریکا رفت و در سال 2000 او از طرف دادگاه ترکیه به براندازی نظام لائیک محکوم شد. بعد از تغییرات قانون اساسی در سال 2006 ، او در سال 2008 ازكليه  اتهامات وارده تبرئه شد و علي رغم دعوت سران حزب حاكم  به ترکیه باز نگشت. لازم به ذکر است ایشان با اینکه متهم به براندازی نظام لائیک شده بود هیچ موقع ضدیتی با این نظام نداشته و حتی روابط بسیار خوبی با سردمداران آن داشته است. اگر اسلام را در ترکیه به دو بخش تقسیم کنیم، اسلام سیاسی به رهبری نجم الدین اربکان و اسلام اجتماعی به رهبری گولن ، می توان گفت اين دو با هم روابط خوبی نداشتند، زیرا گولن با تفکرات انقلابی و ایدئولوژیک مخالف است. گولن سعی کرد سنتزی بين  اسلام و ترک را ایجاد کند و حتی برخی معتقدند او می خواهد اسلام را ترکی کند، جریان گولن از پشتوانه ناسیونالیستی  تركي برخوردار است.
 
 در مدارس گولن آموزش به زبان انگلیسی است و زبان ترکی به صورت اختیاری می باشد، این مدارس به هیچ وجه مدارس دینی نیستند، گولن معتقد است معلمان این مدارس اخلاق و ارزش های دینی را به صورت غیر مستقیم به دانش آموزان  آموزش مي دهند. این مدارس که مورد تایید نظام آموزشی ترکیه می باشد، شاید بتوان گفت چشم انداز این مدارس اندیشه های سکولارترکیه و آموزه های محافظه کارانه اسلامی است، گولن میان اسلام و سكولاريسم  منافاتی نمی بیند. علاوه بر مدارس، دانشگاه هائی نیز تاسیس شده که از جمله به دانشگاه فاتح در استانبول، دانشگاه  قفقاز در باکو  و دانشگاه هايي در جمهوري هاي آسياي مركزي می توان اشاره نمود. در واقع بعد از فروپاشی شوروی جمهوری آذربایجان اولین جایی بود که جریان گولن وارد آن شد. جریان گولن همچنین تشکیلات و رسانه های وابسته به خود دارد، از جمله روزنامه زمان که در ترکیه از تیراژ بسیار بالایی برخوردار است و به زبان های مختلف چاپ می شود، شبکه سامان یولو که بخش خبری نيز  دارد، شبكه مهتاب، خبرگزاری جيهان، مجله های سیزنتی و اکسیون، همچنین بنیاد نویسندگان و روزنامه نگاران ترکیه که توسط افراد حامی گولن تاسیس شده است.
 
در خصوص فعالیت های گولن در خارج از ترکیه، جمهوری های ترک نشین آسیای مرکزی در اولویت هستند، همانطور که مطرح شد مدارس و دانشگاه های گولن بعد از فروپاشي شوروی اولین بار در آنجا تاسیس شد. اولویت بعدی وی بالکان است که میراث امپراتوری عثمانی است و بعد از آن در قاره افريقا می باشد. از اقدامات مهم دیگر گولن در حوزه فعاليت هاي فرهنگي برگزاری المپیادهاي بين المللي زبان ترکی است و این یک رخداد عظیم فرهنگی است كه در رشته هاي مختلف بين دانش آموزان و معلمان مدارس گولن برگزار مي شود. همه دانش آموزانی که در مدارس گولن زبان ترکی آموخته اند طی یک فرایند وارد این المپیاد می شوند که در ترکیه برگزار می شود، یازدهمین المپیاد هم اخیرا در شهرهاي تركيه برگزار شد. آقاي مقتدري  همچنین به انتقادات مطرح شده از سوي مخالفين گولن در داخل و خارج از تركيه براساس كتاب "حركت گولن" نوشته خانم هلن رز استاد جامعه شناسي دانشگاه هوستون امريكا  نيز اشاره كردند.
 
در ادامه آقای صادق ملکی تحلیگر ارشد مسائل سیاسی در زمینه مباحث مطرح شده گفت: شناخت ترکیه بدون شناخت گفتمان های حاکم بر آن  شناخت دقیقی نخواهد بود. گفتمان عثمانگرایی، پان ترکیسم و لائیسیته و زیر مجموعه های این سه اندیشه گفتمان مسلط یکصد سال اخیر ترکیه بوده است. در میان گفتمان های امروز ترکیه، گفتمان و اندیشه ای که فتح الله گولن آن را نمایندگی و هدایت می نماید از اهمیت خاص برخودار است. به نظرم ظهور گولن در ترکیه حاصل و تلفیق  این  سه گفتمان مسلط تاریخ معاصر در ترکیه است. ما چون در زمان حال هستیم معمولا هم با شرایط حال قضاوتهای خود را انجام می دهیم. اگرچه حیات و فعالیت های  گولن بعد از فروپاشی عثمانی و ترکهای جوان است ولی فتح الله گولن حاصل این سه گفتمان است. 
 
گولن هر سه گفتمان را در طرح ها و برنامه هایش مد نظر دارد. در حوزه داخلی ترکیه در حالی گولن  تحت تاثیر سعید نورسی به عنوان  پیر و مرشد خود است و از سوی دیگر رگه های ملی گرایی ترک در موعظه ها  و عملکرد زیرمجموعه های تحت مدیریت وی نمایان است. گولن نه تنها  مخالفتی با ارزش های غربی ندارد، بلکه  به همخوانی دمکراسی و اسلام نیز اعتقاد دارد. او در عین حالی که  به  اجویت چپ نزدیک بود با  دمیرل راست مراوده داشت. نزدیکی امروز  او به حزب عدالت و توسعه نیز امری روشن است. 
 
در حوزه خارجی، آسیای میانه و قفقاز اصلی ترین حوزه و هدف گفتمان گولن است و این حوزه ای است که بستر اصلی پان ترکیسم است. این گفتمان، گفتمانی است که حداقل صد سال است  در ترکیه زمینه  داشته و در فعالیت های امروز فتح الله گولن برای آن برنامه ریزی شده است. 
 
نکته مهمی که نیاز به توجه ویژه دارد آن است که گولن هر چند ادعای فعالیت غیرسیاسی دارد اما ما به عنوان محقق می دانیم هیچ کار فرهنگی بدون اهداف سیاسی نبوده و ما وقتی می خواهیم یک جریان فرهنگی را بررسی کنیم. اگر به روند تاریخی و اهداف سیاسی که سبب ظهور و حمایت های داخلی و خارجی آن  بوده توجه نکنیم ممکن است در شناخت آن دچار خطای استراتژیک شده و به منافع ملی خود آسیب برسانیم. اهمیت این موضوع زمانی مضاعف می شود که به رقابت تاریخی ایران و ترکیه و اسلامی که ایران و ترکیه نمایندگی می نمایند توجه ویژه داشته باشیم. جریان گولن در پی پیوند اسلام با ارزش های غربی است. در داخل و خارج از مرزهای ترکیه حمایت نظام جهانی به ویژه امریکا از جریان گولن سبب سئوالات و ابهامات جدی در خصوص اصلیت، اهداف و استقلال این جریان شده که امری قابل تعمق است. 
 
دکتر رضا دهقانی عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز نیز در ادامه افزود: معمولا وقتی صحبت از جماعت گولن می شود بیشتر دستاوردهای این جریان مثل ساخت مدارس و دانشگاه ها، مراکز فرهنگی و حتی کتابخانه ها مورد توجه قرار می گیرد اما باید توجه داشته باشیم این جریان یک خروجی برگرفته از یک فرایند یا اندیشه است، چه چیزی سبب شده این ها ساخته و ایجاد شوند چه اندیشه ای وجود داشته است؟ همچنین باید گفت؛ بحث ناسیونالیسم ترکی به طور دقیق و مشخصی در جریان گولن وجود دارد، گولن خود می گوید: "ما می خواهیم ترکانی تربیت کنیم که به لحاظ فضیلت نمایانگر صحابی پیامبر (ص) و به لحاظ منش فضیلت ترکان باستان را نمایش دهند." یعنی سنتی از اسلام و ناسیونالیسم. جمله معروف دیگری دارد که می گوید؛ هدف ما تربیت جوانانی است که هم خوب تعلیم ببینند و هم خوب تجارت کنند. در واقع مخاطب خود را جوانان قرار داده، جریان گولن روی آموزش جوانان تاکید دارد در کنارش به تجارت. ببرهای آناتولی از این جریان حمایت می کنند اما باید بدانیم خود جماعت صاحبان سرمایه در داخل و خارج ترکیه تاجر پیشه اند. نکته دیگری دکتر دهقانی در انتها به آن  اشاره کرد و گفت همانطور که مطرح شد جریان گولن با اسلام انقلابی مخالف است، در کنارآن به طور ظریفی مخالفتشان را با تشیع نیز بیان می کنند و این باز می گردد به نوع برداشتی که اسلام شیعی از انقلابی گری دارد.
 
در انتها این نشست با پرسش و پاسخ حاضرین در نشست پایان یافت. 
 
گزارش: سحر تقی پور  دبیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده.