بررسی اجمالی جایگاه علویان در ترکیه

نشست شنبه سوم اسفندماه 1392 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان «بررسی اجمالی جایگاه علویان در ترکیه» برگزار شد. دراین نشست که با حضور اعضای گروه و برخی کارشناسان مسائل خاورمیانه برگزار گردید، آقای سید علی قائم مقامی کارشناس و تحلیلگر مسائل ترکیه به ارائه سخنرانی پرداخت.

در این نشست ابتدا دکتر رحمت حاجی مینه پژوهشگر مهمان پژوهشکده مدیر نشست مقدمه ای کوتاه مطرح نمود و گفت: همچنان که می دانید گروه ترکیه شناسی به موضوعات مختلف پیرامون مسائل ترکیه چه درحوزه داخلی چه در حوزه خارجی با دعوت از کارشناسان زبده در این زمینه می پردازد. امروز هم آقای قائم مقامی از کارشناسان ارشد در حوزه ترکیه به موضوع جایگاه علویان در ترکیه خواهند پرداخت.

در ادامه آقای قائم مقامی نیز به تاریخچه ای از حضور و نقش علویان اشاره کرد و گفت: علویان در ترکیه بزرگترین تشکل و حتی می­ توان گفت مؤسس سلجوقیان و عثمانی هستند و نمی توان گفت که علویان یگ گروه صرفاً فرهنگی یا مذهبی هستند که تازه تشکیل شده اند .آنها بیش از 1000سال سابقه دارند و کارشان را از خراسان شروع کرده اند. مثلاً می ­گویند حاج محمد بکتاش ولی از نسل سوم یا چهارم امام موسی کاظم (ع) است، البته اختلاف نظرهایی وجود دارد که می­ گویند ایشان همان بابا اسحاق کُرد بوده و به دلیل فشارها و شکنجه ها به آسیای میانه رفته اما او با اسم حاج بکتاش ولی به آناتولی برگشته است. لازم به ذکر است که علویان ترکیه بیشتر ترکمن و قزلباش هستند. در مورد طریقه نفوذ اسلام در آسیای میانه و اینکه در چه شرایطی اسلام به آناتولی وارد شد باید گفت که پیشتاز آنان ترکمن­های علوی خراسان بودند . دولت سلجوقی آناتولی در سال 1071 میلادی تأسیس شد و سلیمان شاه که مذهب شیعه داشت مؤسس آن بود. اولین قیام علویان به رهبری بابا اسحاق بوده است، بابا اسحاق یک شَمَن ترک و یک روحانی شمنی بوده که بعداً اسلام و اهل بیت را قبول می ­کند و با الهام از یک سری اصول شمن­ها و و مسیحیت و سنت ترک و تلفیق آن یک جریان فکری ونهضتی اسلامی علوی را راه اندازی می­ کند.

بابا اسحاق معتقد به اصل مساوات و برابری بوده و در برابر سلطان سلجوقی به علت ظلم وستم و فاصله طبقاتی اصل علوی­گری براساس مساوات و برابری اهل بیت را بنیاد نهاده و یک شورش عظیم را به وجود آورده است که حتی در زمان عثمانی هم ادامه پیدا می ­کند . دیگری حاج بکتاش ولی است که برخی می­ گویند وی نژاد ترک دارد و برخی می­ گویند از سید ان و فرزندان پیغمبر(ص) است یعنی اصلیت وی عرب بوده،است .او یک نهضت فکری- طریقتی را به وجود آورده که ادامه دهنده طریقت احمد یسوی است که اکنون درقزاقزستان زندگی می کند.خواستگاه این طریقت در خراسان است والبته بینش علویان، بینش طریقتی تصوفی اهل سنت نیست .

ترکمن­های علوی که از آسیای میانه رفته بودند تقسیم غنایم واخذ مالیاتها را چه در دوران سلاجقه چه عثمانی نوعی برده داری و خلاف اصول اسلامی می دانستند و می­گفتند این نوعی برده داری دولتی است و قیامشان برضد این تبعیض طبقاتی انجام می ­گرفت. اما در دوره عثمانی ، چند گروه و نهضت وجود داشتند که هنوز هم به موجودیت خود ادامه می­ دهند . نهضت­های فکری سیاسی اجتماعی دوران عثمانی: "طریقت­ها"، "علویان"، "اصلاح­ طلبان"، "سابتائیستها- یهودیان ظاهرا مسلمان"، "فرامسیونر ها"، "غرب­زده­ ها یعنی نوعثمانی­ها".

در جمهوری ترکیه فعلی کمالیست­های حاکم، توده مردم را نادان و غیر قابل اعتماد و مرتجع می ­دانستند یعنی از تفکر بالا به پایین جامعه را می­خواستند اصلاح کنند و بین 1920 تا 1946 نظام تک حزبی حاکم بود. "محاکمه استقلال" که در دوران آتاتورک حاکم بود ظاهراً مستقل بودند اما مخالفین را محاکمه می­کردند و به قتل می­رساندند. "قانون تقریرسکون " که قانونی برای امنیتی کردن جامعه ترکیه و سرکوب و قتل عام و اعدام و... بود تا جایی که منابع می­گویند به خاطر این قوانین 500هزار نفردر آن زمان براثر دادگاه محاکمه استقلال و "قانون تقریر سکون" بازداشت و شکنجه وقتل عام شدند .

اصول کمالیسم عبارتند از : جمهوری­گرایی، خلق گرائی، دولت­گرایی، ملی­گرایی، لائیسم، غرب­ گرایی. آتاتورک برای از بین بردن اصول و ارزش­های اسلامی طبق درخواست اشغالگران براساس پیمان لوزان دین رسمی ترکیه یعنی اسلام که مندرج در قانون اساسی 1921بود را حذف کرد و مدارس علوم دینی را غیرقانونی اعلام کرد وقانون تدریسات را اجرا کرد که در آن قانون الفبا عوض شد و حروف عربی-عثمانی از بین رفت یعنی هم شیعیان هم سنی­ها از فرهنگ غنی سابق محروم شدند. محاکمه شرعی از بین رفت و قانون محاکمه جدید براساس قانون مدنی ایتالیا و قانون جزائی سوئیس اجرا گذاشته شد بدون اینکه با فرهنگ مردم ترکیه تطابقی داشته باشد. قانون انقلاب، لباس و آرایش در 25 نوامبر 1925اجباری شد. سازمان امور دیانت را به وجود آمد که بر اساس فقه سنی عمل می­کرد.

در ترکیه علویان به دودسته تقسیم می­شود: دسته اول جناح سیدها که حسینی یا حسنی هستند که به آن­ها علویان گفته می شود مذهبشان 12 امامی است و خودشان می­گویند مذهب جعفری دارند. دسته دوم نیزبکتاشی­ها هستند که از لحاظ اعتقادی علوی هستند، مذهبشان 12 امامی است اما سید نیستند و نسبشان به اهل بیت رسول الله نمی­رسد.

دلیل اینکه علویان تاریخ و فرهنگ و اعتقادات مدون ندارند همین مسئله سرکوب­هاست که آنان را در کوهستان ها و جنگلها و روستاهای بسیار دور به صورت مخفیانه زندگی می­کردند . معتقد به عیدغدیر خم هستند و کاملاً 12 امامی و معتقد به نورمحمدی اند .

حزب عدالت و توسعه دو رو عمل می­کند. از یک طرف در مورد موضوع سوریه می­گویند که علویان اقلیتی­ هستند که در حدود 10 الی 12 درصد اند که حاکم بر 80 درصد مردم هستند، از آن طرف در ترکیه حزب عدالت و توسعه حق و حقوق علویان را نمی­شناسد ، در ترکیه سازمان امور دیانت براساس و مبنای فقه حنفی عمل می­کند در حالی که در ترکیه علویان حدوداً 20 میلیون هستند و می خواهند براساس اصول اعتقادی خودشان عمل کنند یعنی از لحاظ اعتقادی و سیاسی و غیره بر اساس مذهب جعفری عمل کنند که هنوز به آنان اجازه داده نشده و باید در قانون اساسی­شان اصلاح شود تا بتواند این مسئله انجام بگیرد .

در ترکیه بیداری نهضت علویان آغاز شده و علویان گرایش شدیدی به تشیع پیدا کرده اند، در ترکیه چندین گرایش وجود دارد برخی از آنان می­گویند که علویان از اسلام خارج هستند و مسلمان نیستند و برخی می­گویند که علوی ها دشمن اهل سنت و رقیب شیعه جعفری هستند یعنی ایران. برخی می­گویند که علویان به عنوان عناصر لائیک مخالف نهضت اسلامی ترکیه و منطقه هستند و برخی می­گویند حافظ نظام موجود اصول کمالیسم و آتاتورکیسم هستند و برخی نیز معتقدند مشرک هستند و برخی دیگر می گویند که علوی­گری به عنوان یک دین و مذهب مختص ترک­هاست که در پاسخ باید گفت هیچکدام از این ادعاها صحیح نیست .

حزب حرکت ملی­گرا که ناسیونالیستهای افراطی هستند با علویان دشمنی شدید دارند به­خصوص در دهه قبل از 80 میلادی کودتای 12 سپتامبر 1980 که قبل از آن روستاهای علویان را با کمک ژاندارمری ترکیه قتل عام می­کردند. یعنی اینها هیچگونه نفوذی در بین علویان ندارند و نخواهند داشت. حزب صلح و دموکراسی که ملی گرای کرد و وابسته به "اتحادیه جوامع کردستان - پ ک ک" ترکیه هستند می­خواهند در بین علویان نفوذ کنند اما نفوذشان صرفاً بین علویان کُرد است نه علویان ترک. کلاً علویان ترکیه تجزیه­طلب نیستند و از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ترکیه حمایت می­کنند .

اتحادیه اروپا در گزارش­های خود به ­خصوص در "گزارشات اصلاحات اروپایی در ترکیه" در موردعلویان می­ گوید که علویان را باید از حق و حقوق خودشان محروم نکنند و بایستی بر اساس اصول دموکراسی به اینها حق و حقوق دهد و امریکا هم چنین نظری درباره علویان دارد و می­ خواهد انها رابه خود جذب کند. فدراسیون و کنفدراسیون علویان در اروپا، آلمان، انگلیس و برخی کشورهای دیگر سازماندهی شده اند .دول غرب می­ خواهند همان "علوی بدون علی" را سازماندهی کنند و علویان را خارج از دین اسلام اعلام کنند و با کشاندن انهابه سوی دیگر از آنان به عنوان اهرم فشار در ترکیه و منطقه استفاده کنند که اقلیت بسیار کمی از علویان به دام این توطئه افتاده ا ند ولیاکثریت علویان می­ گویند ما مسلمان معتقد به قرآن، نور محمدی و 14 معصوم هستیم .

در انتها نشست با پرسش و پاسخ حاضرین پایان یافت.

گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی، آتنا رجبی و جواد عابدی اعضای گروه ترکیه شناسی.