تحلیلی جمعیت شناختی بر انتخابات اخیر ترکیه

در این نشست دکتر اسداله اطهری، مدیر گروه ترکیه شناسی، آقای محمد علی مهتدی پژوهشگر ارشد پژوهشکده و کارشناس مسائل خاورمیانه، آقای فرهاد پالیزدار، رایزن فرهنگی سابق ایران در ترکیه و اعضای گروه ترکیه شناسی حضور داشتند.

 در آغاز آقای بهمن مقدمه ای کوتاه در زمینه انتخابات اخیر ترکیه و تصورات و گمانه زنی هایی که در مورد کاهش آراء حزب عدالت و توسعه و آقای اردوغان رهبر این حزب مطرح شده بود بیان کرد و گفت تنش های اخیری که این حزب اخیرا با آن ها مواجه شد از جمله جریان گولن، فساد اقتصادی، شکست سیاستهای منطقه ای ترکیه و اعتراضات داخلی همگی به عقیده بسیاری کارشناسان به کاهش آراءاین حزب اشارت داشت اما بر خلاف این گمانه زنی ها در انتخابات باز هم پیروز میدان حزب عدالت و توسعه بود امروز آقای سعادت چگونگی و چرایی این پیروزی را با تحلیلی جمعیت شناختی مطرح می کنند.

در ادامه آقای سعادت بحث خود را این گونه آغاز کرد، پیروزی حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان در صحنه انتخابات ترکیه بار دیگر ثابت کرد که این حزب از قوام و قدرت کافی برای حضور و اعمال تغییرات در سطوح مختلف سیاسی و اجتماعی برخوردار است. در حالی که با مروری بر تحولات دوسال گذشته در کشور ترکیه این ذهنیت در میان کارشناسان و تحلیلگران سیاسی تقویت می شد که دیگر دوران اوج حزب عدالت و توسعه به پایان رسیده و ناکامی های این حزب در عرصه ملی و بین المللی و نارضایتی های سال های اخیر موجب ریزش نیروهای طرفدار اردوغان شده است. ترکیه در سال گذشته شاهد موجی از ناآرامی های خیابانی برای اعتراض به اقدامات یکجانبه گرایانه اردوغان و هم حزبی هایش در عرصه سیاسی ترکیه بود. اقدامات به اصطلاح دموکراتیزه سازی آن هم به سبک اردوغانی در ترکیه سال هاست که ساختارهای سیاسی و اجتماعی را در این کشور هدف گرفته است. اگرچه این اقدامات با استقبال برخی جریان های سیاسی و اجتماعی نیز همراه بوده اما داد بسیاری را نیز در  آورده است. این اصلاحات که ابتدا با هدف عدم تحریک ارکان قدرت سیاسی و با رویکرد کاملا اجتماعی در ترکیه شروع شد ابتدا مطالبات عمومی جامعه سنتی- مذهبی این کشور را در دستور کار قرار داد. اصلاحات از طرح برداشتن ممنوعیت حجاب در ترکیه آغاز شد. اما به زودی این موضوع به اصلاحات در ارتش و تسویه حساب با سران ارشد نظامی (که اردوغان آنها را عوامل اصلی بی ثباتی و کودتا ها در ترکیه معرفی می کند)، اصلاحات در ساختار و ترکیب دادگاه قانون اساسی و نهایتاً برگزاری یک رفراندوم و اصلاح قانون اساسی منجر شد. همین اقدامات نقطه آغاز مخالفت های گسترده احزاب مخالف (حزب جمهوری خواه خلق، حزب حرکت ملی و حزب صلح و دموکراسی) بود که اعتراض خود را به طرق مختلف به سیاست های یکجانبه گرایانه عدالت و توسعه اعلام کردند.

ناآرامی های گسترده خیابانی در کلان شهرهای ترکیه به بهانه تخریب «گزی پارکی»، نارضایتی از اعمال مقررات سختگیرانه در مناطق تفریحی و توریستی،  اعتراض به سیاست های مداخله گرایانه و حمایت از تکفیریها در سوریه و در ماه های اخیر نیز اعتراض و بی اعتمادی عمومی نسبت به فساد مالی وزراء و چند تن از مدیران و نزدیکان اردوغان باعث شد که بسیاری از تحلیلگران سیاسی در ترکیه طرفداران حزب عدالت و توسعه را در حال ریزش ببینند. به ویژه موضوع زمانی جدی تر شد که طرفداران فتح الله گولن نیز از سیاست¬های اردوغان اعلام نارضایتی کردند و نارضایتی از عملکرد حزب رنگ و بوی تازه ای به خود گرفت جدایی اردوغان از استادش (گولن) در برخی محافل با عنوان تجزیه جریان اسلام گرایی نوین ترکیه تعبیر می شد.

در چنین شرایطی احتمال پیروزی اردوغان در انتخابات شهرداری های ترکیه با تردید جدی مواجه  بود اما به رغم تحلیل بسیاری از کارشناسان حزب عدالت و توسعه موفق شد تا در بخش های گسترده ای از خاک ترکیه کرسی های شهرداری را نیز ازآن خود کند. دلیل این پیروزی قاطع را می توان در چند نکته بررسی و تحلیل کرد

آقای سعادت در زمینه دلایل پیروزی این حزب به موارد ذیل اشاره کرد:  

نخست، افول قدرت سیاسی احزاب مخالف در ترکیه؛ با نگاهی به وضعیت احزاب سیاسی مخالف در ترکیه در سال های گذشته به این نتیجه می رسیم که این احزاب از قدرت و پشتوانه کافی برای ایفای نقش یک اپوزیسیون موفق در ترکیه بهره مند نیستند حزب جمهوری خواه خلق، که چند سال پیش، با فاش شدن رسوایی اخلاقی برخی از سران آن و نیز مشارکت و همکاری آنها با سازمان «ارگنه کن»، «قدرت خنثی شده» در ترکیه لقب گرفته بود دچار تغییرات زیادی در عرصه مدیریتی شد. این حزب به همراه حزب «حرکت ملی» به دلیل برخورداری از ایدوئولوژی افراطی سکولاریستی- ملی گرایی  و نیز همگام نشدن با وجوه مذهبی و قومی ترکیه نتوانسته است جایگاه مناسبی پیدا کند. ضمن اینکه دو حزب یاد شده نمی توانند ائتلاف مناسبی نیز با یکدیگر داشته باشند. از سوی دیگر حزب صلح و دموکراسی که رنگ و بوی کاملا قومی (در مناطق کرد نشین ترکیه) به خود گرفته بیش از آنکه با حزب جمهوری خواه خلق و حزب حرکت ملی همسو باشد با تضاد دیالکتیکی نسبت به آن دو حزب مواجه است به طوری حزب عدالت و توسعه را در بسیاری از مواقع بر دو حزب ملی گرای سکولار ترجیح می دهد .

دوم، تحولات تاریخی سال های قبل از اوج گیری عدالت و توسعه؛ نکته مهم دیگر برای تبیین پیروزی های حزب عدالت و توسعه ترکیه را می توان  با مطالعه تحولات تاریخی جمهوری ترکیه در چند دهه گذشته درک کرد. این کشور به دلیل وجود شکاف های عمیق اجتماعی- سیاسی قبل از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه هیچگاه موفق به تشکیل دولت حزبی نشده بود(به جز سال های اولیه تشکیل جمهوری) و تقریباً در تمامی ادوار دولت های ائتلافی زمام امور را بر دست می گرفتند. از طرفی کوچکترین افول از مبانی کمالیستی منجر به انجام کودتاهایی می شد که ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در ترکیه را برهم میزد. با یک تحلیل روانشناختی- جامعه شناختی بدیهی است که اقدامات حزب اردوغان در (خنثی سازی و تعدیل کانون های قدرت (احزاب لائیک، ارتش، ارگنه کن، دادگاه قانون اساسی و...) و جلوگیری از کودتاها و بی ثباتی ها، مورد استقبال اقشار مختلف از جمله محافظه کاران، جامعه سنتی – مذهبی و حتی کانون های اقتصادی قرار می گرفت و نتایج این ثبات نسبی در ترکیه هم اکنون بسیار ملموس است.

سوم، توسعه اقتصادی و سیاسی؛ نکته دیگری که در جلب اعتماد مجدد مردم به حزب عدالت و توسعه دخیل است، موفقیت های نسبی این کشور در توسعه سیاسی و اقتصادی است. در عرصه سیاسی اصلاحات و اعطای امتیازات در قالب «بسته های دموکراتیک» به گروه های مختلف مذهبی و قومی خود باعث رویش نیروهای طرفدار به ویژه در آناتولی مرکزی (علوی ها، اکراد و...)  و برخی مناطق کرد نشین شد. همچنین آمارهای اقتصادی نشان از توفیق نسبی حزب عدالت و توسعه دارد.

چهارم، وجود رویکردهای سنتی و فرا حزبی در انتخابات شهرداری ها؛ مسئله دیگری که هرگز نباید مورد غفلت قرار گیرید نگاه مردم برخی مناطق مختلف به نامزدهای انتخاباتی با رویکرد سنتی است. به هرحال در یک سال گذشته برنامه های نامزدهای انتخاباتی در شهرها و شهرستان های ترکیه ارائه و مورد بحث و نقد مردم قرار می گرفت. اگرچه ظاهر اوضاع خبر از یک کشمکش حزبی در سراسر ترکیه داشت اما نباید فراموش کرد که این انتخابات صرفاً انتخابات شهرداری هاست و در سطوح خرد نیز باید به آن پرداخته شود. گرایش های قومی و عشیره ای و علایق محلی مردم عامل تاثیرگذاری بوده است. به نظر می رسد عواملی از جمله سیاست خارجی حزب و مواردی مشابه کمتر مورد مداقه مردم محلی بوده است.

پنجم، ویژگی های دموگرافیک؛  این پژوهش نشان می دهد عوامل جمعیتی ریشه داری در تداوم پیروزی های حزب عدالت و توسعه در ترکیه تاثیر گذار است. علیرغم بروز برخی حوادثی مانند اعتراضات دو سه سال اخیر و سیاست خارجی ناموفق،  ریشه های سنتی- محافظه کار جمعیتی مهمترین عاملی است که  همگام با گفتمان عدالت و توسعه است. از طرفی ریزش طرفداران در شهرهای بزرگ ترکیه مثل استانبول و آنکارا باعث می شود که اقدامات حزب به سمت جلب توجه گروه های دیگر انسانی به ویژه در آناتولی مرکزی، جنوب و جنوب شرقی ترکیه باشد.

به طور کلی به لحاظ دموگرافیک  درکشور ترکیه  سه نوع طرز تفکر کلی وجود دارند:

نخست، دیدگاه مدرن یا الگوی زندگی اروپایی؛ این گروه که تقریبا در مناطق بیشتر توسعه یافته ترکیه، مناطق توریستی زندگی می کنند  نظام سیاسی لائیک را بر تمامی گزینه ها ترجیح می دهند جالب اینکه در حوزه اجتماعی نیز بر جریان لائیک معتقدند. به نظر می رسد این گروه قزیب به  20 تا 25 درصد جمعیت و خانوارهای ترکیه را تشکیل می دهند.
دوم، دیدگاه سنتی توسعه گرا؛ تاکید بر الگوهای سنتی اجتماعی- اقتصادی و سیاسی بیشتر مد نظر این گروه است. آنها ثبات را اولویت اصلی زندگی اجتماعی می دانند و بیشتر طبقه متوسط جامعه، صنعتگران و صاحبان صنایع اقتصادی در این زمره هستند.

سوم، دیدگاه سنتی با تاکید بر مذهب؛ این گروه نیز الگوی زندگی دینی را در زندگی اجتماعی مورد تاکید قرار می دهند تا جایی که معتقدند که حتی اسلام اولویت سیاست نیز محسوب شود این گروه سنتی اسلامگرا از طیف های مختلف جریان های میانه رو تا افراطی را شامل می شود. گروه های افراطی این جریان فکر در ترکیه حتی حاضرند برای ایدئولوژی خود ثبات را بر هم بزنند.

اصلاحات و اقدامات توسعه ای در قالب «بسته های دموکراتیک» و اصلاحات در مناطق کمتر توسعه یافته، توجه به اقوام به ویژه کردها و علوی در برنامه های حزب عدالت به صورت جدی دنبال می شود که تحلیل های امنیتی هم در آن قابل توجه است.

آقای سعادت همچنین بر این باور بود که نوعی جامعه شناسی سنتی – محافظه کار در تحلیل چرایی پیروزی حزب عدالت و توسعه دخیل است ایشان ادعای خود را با ارائه نمودارها و نتایج برخی مراکز تحقیقاتی و افکار سنجی در ترکیه مطرح نمود و نتیجه گیری کرد که سمت و سوی اصلاحات و بسته های دموکراتیک در ترکیه با مد نظر قرار دادن علایق و خواسته های گروه های محافظه کار- سنتی و توسعه گرا صورت می پذیرد.

این نشست با  پرسش هایی در راستای تحقق اصلاحات مورد نظر حزب عدالت و توسعه و نیز برنامه های این حزب به ویژه در مناطق کرد نشین که توسط حاضرین مطرح شد و توضیحاتی سخنران پایان یافت.

گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده.