بحران عراق و امنیت ملی ؛ ملت سازی در عراق

محمد فرازمند در نشست «تحولات عراق و پیامدهای آن» درباره سیاست خارجی ایران در قبال چالش‌های امنیتی و سیاسی عراق و میزان موفقیت ایران در این زمینه گفت: عراق همیشه یکی از چالش های استراتژیک ایران بوده است. از یک سال پیش سه مفهوم کلیدی و رویکرد در سیاست خارجی دولت جدید ایران صورت گرفت. رویکرد اول طرح جهان عاری از خشونت که سال گذشته از سوی رییس‌جمهور در مجمع عمومی سازمان ملل مطرح شد. دوم، رویکرد تعاملی و سوم اعتقاد به دیپلماسی برد- برد. مطرح کردن طرح جهان عاری از خشونت توسط ایران، حاکی از آن است که این کشور در رصد کردن چالش‌های بین‌المللی موفق عمل کرده است. ایران با طرح این مساله توانسته به دنیا گوشزد کند که با چه چالشی مواجه خواهد بود و به جرات می‌توان گفت کشوری در دنیا نیست که خود را از مساله تروریسم و افراط گرایی مصون بداند.

او ادامه داد: با توجه به تحولات اخیر عراق و انتخاباتی که در این کشور برگزار شد باید گفت که این انتخابات شفاف، با نظارت بین‌ المللی و با مشارکت خوب مردم همراه بود، اما انتخابات در این کشور به سرعت منجر به تشکیل دولت نشد. در انتخابات 2010 تشکیل دولت با 9 ماه چانه‌زنی همراه بود. در اردیبهشت‌ماه هم گمانه‌زنی‌ها بر این بود که در انتخابات 2014 باید منتظر چانه‌زنی‌های طولانی باشیم چرا که با وجود آن که نوری مالکی، نخست‌وزیر پیشین عراق پیروز انتخابات بود، اما نخبگان عراقی بر سر تمدید دوره نخست وزیری او مشکل داشتند. در نیمه خردادماه هم موصل و چهار استان بزرگ سنی‌نشین این کشور با چالش‌های امنیتی مواجه شد. لذا با پدیده ترکیبی، چالش سیاسی و امنیتی مواجه شدیم که هریک می‌طلبید رویکرد فعالی نسبت به عراق داشته باشیم.

مدیرکل خلیج فارس وزارت امور خارجه در بحث بحران امنیتی عراق تصریح کرد: در انتخابات، مالکی با کسب 103 رأی برنده انتخابات مطرح بود اما در عین حال ائتلاف شیعه با 60 رأی به لحاظ قانونی قادر بود که بدون مشورت با دیگر مولفه‌ها دولت را تشکیل دهد. اما این که ایران چه رویکردی در قبال انتخابات و روند سیاسی عراق انتخاب کرد باید گفت ایران به جای تاکید بر فرد، اصولی را برای عبور از بحران عراق مدنظر قرار داد که از جمله این اصول تاکید بر فصل‌الخطاب قراردادن قانون، احترام به نتایج انتخابات، تاکید بر حفظ جایگاه مرجعیت به عنوان پشتوانه روند سیاسی عراق و تاکید بر این که دولت فراگیر می‌تواند پاسخگوی چالش‌های عراق باشد نه دولت اکثریت. با رایزنی‌ها بین مولفه‌های سیاسی عراق ائتلاف شیعیان به گزینه حیدر العبادی رسید و از طرف رییس‌جمهور عراق، العبادی مسوول تشکیل دولت شد. ایران از گزینه انتخاب شده در عراق حمایت کرد و در رایزنی که با طرف‌های عراقی داشت به این نتیجه رسید که این گزینه می‌تواند ضمن این که در داخل عراق اجماع ایجاد کند در سطح بین‌المللی هم حمایت‌های را کسب خواهد کرد. با حمایت جامعه بین‌المللی و برخی از کشورهای عربی از العبادی می‌توان ادعا کرد که انتخاب العبادی و عبور از مالکی گزینه برد- برد در عراق بود که مورد حمایت ایران قرار گرفت.

فرازمند بزرگ‌ترین چالش بین‌المللی را افراط گرایی، خشونت و تروریسم دانست و گفت: از ابتدای این بحران امنیتی رویکرد ایران ثابت و براساس اصول مورد پذیرش جامعه بین‌المللی استوار بوده است. برخی کشورهای منطقه فکر می‌کردند که سقوط موصل و ظهور داعش فرصتی برای اعمال نظر و دست‌کاری در ساختار سیاسی عراق و تغییر برخی روندهای سیاسی است. به همین دلیل بحران امنیتی و خطر داعش را جدی نگرفتند و اجرای مسوولیت بین‌المللی خود را به رفتن مالکی موکول کردند. مالکی طبق یک پروسه شفاف دموکراتیک جای خود را به فرد دیگری داد اما نتیجه تعلل جامعه بین‌المللی این شد که تروریسم در عراق دارای سرزمین شوند و از این سرزمین امنیت جهانی را به خطر بیاندازند.

او افزود: غرب تا زمانی که داعش به مرزهای کردستان حمله نکرده بود در برخورد با آنها تعلل می کرد اما مادامی که دریافتند ممکن است کل کشورهای دنیا از سوی این گروه مورد تهدید قرار گیرند احساس خطر کرده و با آنها مخالفت کردند. ایران از ابتدای این بحران امنیتی به هیچ وجه کمک خود به کشور همسایه‌ را به روند سیاسی موکول نکرد و از روز اول بحران، آن چه را که در توان داشت براساس خواست دولت مرکزی و نیروهای سیاسی عراق در اختیار آن‌ها قرار داد و در نتیجه همین عملکرد مدبرانه و دوراندیشانه ایران بود که موجب شد امروز دوستی ایران و عراق قوی‌تر از دو ماه قبل شود چرا که در این روابط فرصت‌طلبی در سیاست خارجی ایران جایی نداشته است و ایران توانست هر دو پروسه سیاسی و امنیتی را با هم پیش ببرد.

فرازمند با بیان اینکه امروز سنی‌های عراق بیش از کردها خواستار ادامه کمک‌های ایران در عرصه‌های امنیتی و سیاسی هستند، گفت: در کردستان برخی کشورهای منطقه دچار توهم شدند و گمان کردند زمان آن رسیده تا ساختار سیاسی عراق را که بعد از 2003 شکل گرفته متحول کنند و نسبت به حاکمیت ملی عراق نظرات دیگری مطرح شد و این کشور تا مرز تجزیه در توهمات برخی کشورهای همسایه پیش رفت. کردها هم شاید احساس می‌کردند که شرایط عراق و بحران امنیتی این کشور فرصتی را فراهم کرده تا اعلام استقلال کنند اما وقتی کردستان مورد هجوم قرار گرفت به تعبیر شخص بارزانی، ایران اولین کشوری بود که به کمک کردها شتافت.

او ادامه داد: بحران عراق به عنوان مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بحران جامعه بین‌المللی عرصه مناسبی برای به آزمون گذاشتن رویکرد جدید ایران بود و در هر دو عرصه امنیتی و سیاسی ایران ثابت کرد که براساس رویکرد خود می‌تواند در طرف مشروع بحران قرار گیرد. عملکرد ایران مسوولانه‌ترین عملکرد در بحران عراق بوده است و همین عملکرد باعث شد تا دوستی ایران با عراق رو به گسترش رود.

فرازمند در ادامه با اشاره به سفر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان به عراق نیز اظهار کرد: این سفر بسیار موفق بود و طی آن با بیش از 40 تن از شخصیت‌های عراقی از اهل سنت، کرد و شیعه ملاقات‌هایی صورت گرفت که وجه مشترک همه این ملاقات‌ها تشکر عراقی‌ها از موضع و کمک ایران به عراقی‌ها در سطح امنیتی و سیاسی بود. در نتیجه رویکرد عاقلانه ایران در قبال عراق بر مبنای مفاهیم جدید مطرح شده است.

وی در پایان گفت: به سرعت بعد از تحولات کردستان و سنجار قطعنامه 2170 توسط انگلیس به شورای امنیت رفت و تصویب شد ولی از طرف دیگر ایران هم‌چنان می‌تواند موضع غربی‌ها را به خاطر تعلل دوماهه‌شان در خصوص عراق و ظهور گروه های تندرو به چالش بکشاند.

***

حمید احمدی: در عراق یکپارچگی قومی و ملی وجود ندارد

حمید احمدی در نشست «تحولات عراق و پیامدهای آن» فرآیند و آینده دولت و ملت سازی در عراق را مورد بررسی قرار داد و گفت: مفهوم ملت‌سازی همواره با دولت‌سازی هم‌سو بوده است هرچند کارشناسان و تحلیلگران اختلافات زیادی بر سر این موضوع دارند که دولت مهم‌تر است یا ملت اما از نظر من ملت‌ها را دولت‌ها ساخته‌اند و این دو از یکدیگر جدا نیستند. از سوی دیگر دولت‌ها همواره نقش مهمی در پرورش ذهن ملت‌ها داشته‌اند.

    استاد دانشگاه تهران و مدیر گروه کشمکش و همکاری مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه گفت: در عراق یکپارچگی قومی و ملی وجود ندارد و در میان کردها، شیعیان و سنی ها شکاف مذهبی وجود دارد. تاریخ نیز نشان می دهد که سرزمینی به نام عراق وجود ندارد که بتوان آن را کشور دانست. بنابراین می توان گفت فرایند ملت‌سازی در عراق بسیار طولانی خواهد بود.

او افزود: در طول تاریخ و در خاورمیانه، ایران جزو معدود کشورهایی بوده که دولت داشته و از تداوم سیاسی قدیمی برخوردار بوده است اما این موضوع در رابطه با عراق صدق نمی‌کند چرا که کشورهایی مانند عراق محصول خلافت بوده‌اند نه دولت.

این استاد دانشگاه به برخی از عوامل سازنده ملت ها اشاره و اظهار کرد: سرزمین مشترک،‌ مردم، میراث سیاسی، وجود دولت در جامعه، آگاهی تاریخی و منافع مشترک و میراث فرهنگی مشترک همه از جمله عناصر سازنده ملت‌ها هستند.

احمدی افزود: عراق در گذشته بخشی از یک امپراتوری بوده‌ و عراق فعلی نیز در سال 1921 و طی تلاش‌های فراوانی در کنفرانس قاهره شکل گرفت بنابراین عراق میراث تاریخی و سیاسی ندارد زیرا آن‌ها در گذشته جزیی از دولت‌های اسلامی بوده‌اند که یکپارچگی قومی هم نداشتند.

امروزه در عراق کردها، شیعیان و اهل تسنن زندگی می‌کنند ولی در میان آن‌ها شکاف‌های قومی و مذهبی وجود دارد. علاوه بر این در تاریخ هم سرزمینی به نام عراق وجود نداشته است و اهمیت این مساله به آن جهت است که در دوره مدرن رابطه ملت و ایدئولوژی ملت‌ساز، نظام و محیط بین‌المللی و منطقه نقش مهمی در سازندگی ملت دارد.

او دشمن‌سازی و وجود دشمن‌های ملی یا مذهبی را تأثیرگذار در هم‌گرایی ملت‌ها دانست و گفت:‌ عراق فعلی فرهنگ ملی یا پیشینه تاریخی ندارد زیرا برای آن‌ها تاریخ اسلام که محصول جهان اسلام است اهمیت داشته نه کشور عراق؛ به همین دلیل تلاش شد تا برای آن‌ها دشمن‌سازی صورت گیرد ولی این تلاش‌ها بی نتیجه ماند.

او یکی دیگر از عواملی که برای ساخت ملت‌ها اهمیت بسیاری دارد را منافع مشترک عنوان کرد و گفت: متاسفانه این مورد هم در عراق وجود ندارد هرچند در این زمینه هم تلاش کرده‌اند ولی از آن‌جایی که ساختار قدرت در عراق دموکراسی نبود، ایجاد منافع مشترک در کشور را هم در دستور کار خود قرار نداد.

احمدی اظهار کرد: با وجود آن که امروز دولت و قانون اساسی جدیدی در عراق روی کار آمده است ولی شاهد تفاوت‌های چشمگیری در ساختار این کشور نیستیم زیرا نیروهایی که قدرت را به دست گرفته‌اند تا حدی تازه کار هستند و سال‌ها زمان می‌برد که بر اوضاع مسلط شوند.

در گذشته شاهد بودیم که مالکی به دنبال ساخت ملت عراق بود ولی از آن‌جا که برخی مسایل را رعایت نکرد به نتیجه نرسید؛ از سوی دیگر مشخص نیست کردها به دنبال استقلال یا ایجاد ملت هستند. در رابطه با اهل سنت هم باید بگویم که آن‌ها خود را صاحب و مالک عراق می‌دانند به همین دلیل قادر به پذیرش کردها و شیعیان نیستند. به طور کلی ایجاد تحول در عراق به زمان نیاز دارد.

او با بیان اینکه امروز گروه بعثی- تکفیری داعش در عراق دشمن مشترک مردم این کشور هستند، تصریح کرد: داعش ابتدا دشمن شیعیان محسوب می‌شد اما به مرور زمان به تهدیدی برای کردها نیز تبدیل شده است. در حال حاضر و با توجه به اقدامات این گروه در عراق می‌بینیم که نظام بین‌الملل به رهبری آمریکا خواستار تشکیل دولت متمرکز در عراق است زیرا آمریکایی‌ها آبروی خود را در عراق گرو گذاشتند.