رسانه به مثابه شبکه خشم و امید در خاورمیانه: تأملی در روایت امانوئل کاستلز

توضیح
امانوئل کاستلز، نظریه پرداز بلندآوازه در حوزه «رسانه و سیاست» و نویسنده کتاب معروف عصر اطلاعات، اخیراً کتابی منتشر نموده با عنوان شبکه های خشم و امید (ترجمه مجتبی قلی پور، تهران: نشر مرکز، 1393). در این کتاب کاستلز سخنان مهمی در مورد کارکرد انقلابی رسانه در کشورهای عرب خاورمیانه، بیان داشته است که در نوع خود ارزشمند و شایان تأمل به نظر می رسد. به همین خاطر از محققان ممتاز گروه روندهای فکری دعوت به عمل آورد تا در حضور مترجم این کتاب (مجتبی قلی پور) تأملات خود را در قالب بررسی کتاب، عرضه نمایند.
 
سیاق کارگاهی نشست
گروه روندهای فکری عزم آن کرده است تا مباحث فکری – راهبردی را به سیاقی کارگاهی و کابردی ارائه نماید. بر همین مبنا، در جلسه فوق الذکر، الگویی کاربردی از بررسی کتاب (Book Review) عرضه و عملی شد. طبق این الگو، در بررسی هر اثر و نظری، ناقد باید در جستجوی پاسخ به چهار سؤال زیر باشد:
 
سؤال اول: سخن اصلی کتاب چیست؟
 
سؤال دوم: ناقد چه چیز جدیدی از کتاب و نظریه آموخته است؟
 
سؤال سوم: ناقد با چه مواردی از کتاب نظر موافق دارد؟
 
سؤال چهارم: ناقد با چه مطالبی از کتاب (به ویژه در حوزه ی روش، مفهوم بندی، استدلال و ...) مخالف است و مطالب کتاب را درست و واضح نمی بیند؟
 
همان گونه که می بینید در صورت تمرکز بحث روی سؤالات چهارگانه فوق، حاشیه پردازی و تقلیل گرایی در نقد به حداقل می رسد و به احتمال قوی، نکته ای عاید مخاطب و حضار بحث می شود. آن چه در ادامه می خوانید اظهارات ارائه کننده ها در خصوص پرسش های اخیر می باشد.
 
سخن مرکزی کاستلز در کتاب: ده گزاره اساسی
پس از نکات مقدماتی عنوان شده از سوی مجید دیوسالار به عنوان مدیر نشست، ابتدا مجتبی قلی پور به عنوان مترجم کتاب، نکات ده گانه ای را به عنوان سخن کلیدی کتاب روایت کرد. از دید قلی پور، گزاره هایی مانند خودارتباطی توده ای یا توانایی هر نفر برای بهره گیری از رسانه، نبرد قدرت و ضد قدرت برای ساختن معنا در ذهن مخاطب، ماهیت ارتباطی معناسازی، بافت افقی رسانه های جدید، ظرفیت جنبش سازی در رسانه ها، سهم بی نظیر اینترنت بین رسانه ها، کنترل فضاهای شهری (مانند میدان التحریر در مصر) را به عنوان گزاره های کلیدی کتاب معرفی کرده و خاطرنشان ساخت که به روایت کاستلز، رسانه های ارتباطی نوین، تولید هیجان و شوق و امید می کنند و با بسیج مردم، ترس و اضطراب و یأس را بلاموضوع می سازند. طبق این توضیح، رسانه ها شهروندان را به همدلی شناختی می رسانند و توده مردم با به اشتراک نهادن رنج ها و دردهای خود، بر ترس و یأس فائق می آیند.
 
تقلیل گرایی کاستلز در بحث رسانه
محمد عبادی فر، دانش آموخته اندیشه سیاسی در علم سیاست، ضمن تأیید کوشش های ارجمند کاستلز، ابتدا افکار او را در چهار بازه زمانی تقسیم بندی نمود و تصریح کرد که کاستلز، تا سال 1979 در پی تحلیل مارکسیستی شهر بود، پس از آن در سال 1983 تا 1993 عصر اطلاعات را نوشت. پس از آن و تا سال 2003، کاستلز به جامعه ی شبکه ای در عصر اینترنت پرداخت و بالاخره از 2003 به بعد این رابطه رسانه و قدرت بود که مفهوم کلیدی کار کاستلز شد. عبادی فر، با فرض این که سخن مرکزی کتاب، «تأثیر اینترنت بر جنبش های اجتماعی» است و پخش ویروسی افکار فقط با اینترنت میسر است، به طرح این نکته انتقادی پرداخت که کاستلز، عملاً با بزرگنمایی نقش و سهم رسانه، تقلیل گرایی می کند مثلاً با تشریح سهم اینترنت در انقلاب مصر، این دگرگونی را محصول اینترنت می داند. این در حالی است که فقط 26 درصد جمعیت مصری به اینترنت دسترسی داشتند و از این میان تنها 13 درصد کاربران فیس بوک بودند و کاستلز سهم ارتباط چهره به چهره را دست کم می گیرد.
 
دگرگونی نقطه ثقل جامعه مدنی
سلمان صادقی زاده، دانش آموخته دکتری جامعه شناسی سیاسی از دانشگاه تهران که رساله دکتری خود را در خصوص فرهنگ سیاسی مصر دفاع کرده است، سخن مرکزی کاستلز را دگردیسی نقطه ثقل جامعه مدنی از ساختارهایی چون احزاب سیاسی، شرکت ها و نهادها معرفی کرد. به باور صادقی زاده، شبکه های رسانه ای جدید مهم اند و به همین خاطر جای ساختارهای کلاسیک مدنی را می گیرند. زیرا که کاربران رسانه های جدید بر این باورند که زنده، تعیین کننده اند و خودمختاری دارند. از نگاه این عضو گروه روندهای فکری، رسانه های جدید قادرند انسانها را از حالت بی تفاوتی خارج کرده و با مشغول ساختن او، انسانیت آدمی را بیدار نمایند و او را از حالت مسخ شدگی خارج کنند. طبق پیش بینی صادقی زاده، انقلاب در جهان عرب (به ویژه مصر) شکست نخورده و در بازه¬ی زمانی پنج ساله نمی توان تحولات مهمی چون انقلاب را به داوری نهاد. او برای تأیید دیدگاهش به روایت فراز و فرود انقلاب کبیر فرانسه پرداخت که با شعار آزادی شروع ولی بعد از عبور از مراحلی چون دیکتاتوری، امپراتوری و خونریزی آنارشیستی، نهایتاً به سامانی دست یافت و انقلاب مصر هم کمابیش چنین خواهد شد.
 
این نشست با توضیحات مجید دیوسالار که خود آثار گوناگون و از جمله کتاب قدرت اطلاعات را به نگارش درآورده، به پرسش و پاسخ منتهی شد و اعضای حاضر با تکمیل نکات گفته شده، به ارزیابی گفته ها و نوشته های کاستلز در خصوص قدرت، هویت و مقاومت پرداختند.