دکترین سلمان و مناسبات ایران و عربستان سعودی
روی کار آمدن ملک سلمان در عربستان، تغییراتی را در سیاست خارجی عربستان سعودی در پی داشته است. اتخاذ "دکترین سلمان" یکی از این تغییرات است که مبنای شکل گیری آن بیشتر جلوگیری از افزایش قدرت ایران در منطقه است. همین موضوع می تواند سبب افزايش تنش در روابط دو کشور و در نتیجه منطقه شود که با توجه به تهدیدات امنیتی موجود از جمله فعالیت های گروه تروریستی داعش به ضرر منافع طرفين خواهد بود.
دکترین سلمان ایران را علت اصلی بسیاری از مشکلات سياسي-امنیتی در منطقه خاورمیانه می داند. اصول این دکترین حاصل نیاز استراتژیک عربستان در وضعيت جديد منطقه است. اهداف اين دكترين شامل: «حذف بشار اسد از سوریه»، «مهار برنامه هسته ای ایران»، «جلوگیری از قدرت گرفتن فزاینده ایران در منطقه»، «تضعيف شبه نظامیان شیعه در عراق، سوریه، لبنان و یمن و تعريف آنها به عنوان گروه های تروریستی»، «تشکیل کشور فلسطین» و به اصطلاح «تلاش گسترده جهانی برای نابودی داعش و القاعده» می باشند.
دکترین سلمان در واقع در واکنش به دکترین اوباما مبني بر ضرورت خروج تدريجي ایالات متحده از منطقه خاورمیانه شکل گرفته است. بر اساس دکترین اوباما ایالات متحده نباید در شرایطی که منافع مستقیم این کشور مورد تهدید نیست وارد درگیری های نظامی غیرضروری در منطقه خاورمیانه شود. به همین دلیل وقتی حكومت اسد با اتهام استفاده از سلاح های شیمیایی در سوریه روبه رو شد، آمریکا از حذف وی از طریق حمله نظامی امتناع کرد. از سوی دیگر، ایالات متحده به دنبال مشكلات منطقه اي از جمله رشد افراط گرايي و تروريسم سعی كرده تا با انجام توافق هسته اي روابط خود با ايران را به نوعي در سطح منطقه اي مديريت كند. بر اين مبنا، دولت اوباما بر این باور رسيده که عربستان باید بر سر تقسیم قدرت در خاورمیانه با ایران به نوعي توافق برسد. در واقع با وجود این که عربستان متحد قدیمی آمریکا است اما در حال حاضر روابط این دو کشور در بهترین حالت خود نیست.
از اين لحاظ، مي توان گفت دکترین سلمان در نقطه مقابل دکترین اوباما قرار مي گيرد. چون به دنبال برهم زدن نظم موجود منطقه ای به ضرر منافع ايران در شرايط خروج احتمالي آمريكا از منطقه است. این دکترین به نوعی رویکردی نظامی به تعارضات منطقه ای دارد. ورود سعودي ها به جنگ یمن نیز نخستین نمونه از اجرای دکترین سلمان است.
از ديدگاه سعودي ها، با تحولات سالهای اخیر در منطقه از جمله قدرت گرفتن شیعیان در عراق پس از سال 2003 تحولات موسوم به بهار عربی و بدنبال آن بروز بحران هاي سوريه و یمن، نقش منطقه ای ایران بیش از پیش شده است. از طرف دیگر، توافق هسته ای میان ایران و کشورهای غربی از جمله ایالات متحده قدرت منطقه ای این کشور را افزایش داده است. اين تحولات، به گونه اي سعودي ها را نگران كرده که جايگاه منطقه اي خود را از دست بدهند. بر اين مبنا، ساير كشورهاي عربي محافظه كار جهان عرب را با خود همراه كردند تا در مقابل ايران بايستند. تمامی این مسائل منجر به افزایش رقابت میان ایران و عربستان شده است. نگرانی این کشور و سایر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس از سازش احتمالی میان ایران و ایالات متحده بازتابی از حس ناامنی آنها نسبت به تعهدات بلند مدت آمریکا برای تضمین امنیت اين كشورها است. تغییرات اخیر در بازار جهانی انرژی و تغییر احتمالي راهبردهای دفاعی آمریکا نسبت به مسائل خاورميانه بر این نگرانی ها افزوده است.
بر اين مبنا، عربستان سعودی محوریت اصلی سازماندهی نیروهایی را بر عهده گرفته که علیه دولت سوریه، عراق، حزبالله در لبنان و شیعیان منطقه یعنی شرکای منطقه ای ایران ایفای نقش میکنند. نتیجة چنین فرایندی را می توان در هزینه کردن میلیاردها دلار و گسترش مداخلهگری سعودي ها در کشورهایی همانند بحرین و یمن نیز مشاهده کرد.
با وجود تمامی مسائل چالش برانگیز فعلي میان ایران و عربستان باید به این نکته توجه داشت که این دو کشور به دلیل موقعیت منطقه اي و جايگاه خود در جهان اسلام مهمترین بازیگران حوزه خلیج فارس و خاورمیانه محسوب می شوند. به همین دلیل روابط این دو کشور به عنوان دو قدرت بزرگ منطقه ای بر معادلات قدرت و امنیت در منطقه تاثیر زیادی می گذارد. بايد توجه داشت كه ادامه روند فعلی بين دو كشور سبب گسترش بی ثباتی و ناامنی در سطح منطقه می شود که به نفع منطقه نيست. چون تهدید اصلی نسبت به امنیت کشورهای منطقه از طرف گروهای تروریستی مانند داعش است که به دنبال تضعیف و نابودی دولت های منطقه هستند. اين خود نيازمند همكاري نزديك دولت هاي منطقه به خصوص ايران و عربستان است.
اما به رغم تلاش سعودي ها براي افزايش تنش با ايران در قالب دكترين جديد سلمان، ضروري است تا ایران اقداماتی را انجام دهد. از یک سو با تداوم سياست خويشتن داري به نوعي سعي در جلوگيري از افزايش تنش هاي سياسي - امنيتي دو كشور در منطقه کند. از سوی دیگر در مرحله بعد، حل مسائل فيمابين در روند زمان را در پیش گیرد. اين سياست هم از لحاظ مبارزه با داعش و هم كم رنگ كردن نقش بازيگر خارجي در منطقه به نفع ايران است. بايد توجه داشت كه افزايش تنش با عربستان بهانه خوبی بدست نيروهای خارجی برای توجيه حضورشان در منطقه برای مبارزه با داعش يا حمايت از متحد سنتي خود می دهد كه از يك نگاه راهبردي به نفع منافع ايران نيست.
نویسنده
آرمینا آرم (مدیر گروه)
آرمینا آرم، پژوهشگر مهمان مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه و مدیر گروه بررسی ملاحظات استراتژیک روسیه در خاورمیانه می باشد. وی دانش آموخته دکتری رشته روابط بین الملل در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران است. حوزه مطالعاتی خانم آرم مطالعات اوراسیا و مسائل خاورمیانه است.