جنگ موصل و موضع تركيه

اشتون کارتر، وزير دفاع ايالات متحده آمريکا، روز شنبه يکم آبان بدون اعلام قبلی وارد بغداد شد و با دکتر حيدرالعبادی، نخست وزير عراق، ديدار و گفت وگو کرد. کارتر پيش از ورود به بغداد در مصاحبه ای گفت هدف ديدار از عراق، مذاکره بر سر يافتن فرمولی براي جلب مشارکت ترکيه در جنگ موصل در چارچوب مديريت سه جانبه آمريکا، عراق و ترکيه در جنگ عليه تروريسم است. حيدرالعبادی، نخست وزير عراق، در ديدار با اشتون کارتر به طور قاطع به پيشنهاد جلب مشارکت ترکيه در جنگ موصل پاسخ منفي داد و گفت جنگ موصل بر پايه فرماندهی عراق صورت گرفته است و بغداد نيازی به مشارکت آنکارا ندارد. موضوع مشارکت ترکيه در جنگ موصل در هفته های اخير به موضوع درگيری های لفظی ميان رهبران ترکيه و عراق تبديل شده است و رهبران دو کشور تا آنجا پيش رفتند که خارج از عرف ديپلماتيک به يکديگر اهانت کردند. در گام اول، رجب طيب اردوغان، رئيس جمهور ترکيه، با بهانه قراردادن حضور ارتش ترکيه در پايگاه بعشيقه در شمال عراق، خطاب به نخست وزير عراق که از وی خواسته بود نيروهای خود را از خاک اين کشور خارج کند، گفت: نخست وزير عراق در موقعيتي نيست که از ترکيه بخواهد نيروهای خود را از شمال عراق بيرون ببرد و ترکيه به زودي اسناد مربوط به موافقت نامه دوجانبه را براي استقرار ارتش ترکيه در پايگاه بعشيقه در اختيار رسانه ها قرار مي دهد. نخست وزير عراق در پاسخ به اين اظهارات اردوغان گفت: هيچ توافقی ميان بغداد و آنکارا درباره پايگاه بعشيقه وجود ندارد، جز آنکه دو طرف براي آموزش پليس عراق از ترکيه کمک خواسته بودند و اکنون ديگر نيازی به حضور نيروهای ترکيه در عراق نيست و عراق در صورت پافشاری آنکارا مبني بر ادامه اين حضور، موضوع را به شورای امنيت خواهد برد. اکنون يک هفته از جنگ آزاد سازی موصل بدون مشارکت ترکيه مي گذرد و لحن رجب طيب اردوغان، رئيس جمهور ترکيه، روزبه روز عليه مقامات عراق تندتر می شود. اين پرسش از روز نخست مطرح بود که چرا آنکارا تا اين حد برای مشارکت در جنگ موصل پافشاری می کند؟ و در مقابل رهبران عراق چرا تا اين حد از پذيرش اين درخواست آنکارا امتناع می کنند.
 
در پاسخ به اين دو پرسش، فرضيه هاي گوناگوني مطرح است؛ از يک سو آنکارا معتقد است به دليل نزديکي موصول به مرز مشترک عراق و ترکيه ضرورت مشارکت آنکارا در جنگ عليه داعش مطرح مي شود، زيرا به گفته رهبران ترکيه، جنگ موصل که در نزديکي مرز ترکيه جريان دارد، ترکيه را در معرض خطر قرار مي دهد. ابعاد اين خطر ها در حوزه امنيت ملي ترکيه رخ مي دهد و ترکيه ناگزير است در برابر آن واکنش نشان دهد. مثلادرصورتي که ساکنان موصل به دليل حمله نظامي ارتش عراق از اين شهر آواره شوند صدها هزار نفر از آنان ممکن است به درون مرزهاي ترکيه وارد شوند و مانند جنگ در شمال سوريه، آنکارا با يک فاجعه انساني مواجه شود. همچنين ممکن است نيروهاي داعش زير فشار حملات ارتش عراق به مرزهاي ترکيه رخنه و براي امنيت اين کشور تهديد امنيتي به وجود آورند. مضافا بر اين، مشارکت حشدالشعبي عراق در جنگ موصل ممکن است درگيري هاي فرقه اي را تشديد کند و حمام خون در موصل به راه افتد. در نتيجه و به گفته رهبران آنکارا، مشارکت ترکيه در جنگ موصل مي تواند موازنه قوا را در ساختار و گرايش نيروهاي عمل کننده به وجود آورد و مانع از بروز جنگ فرقه اي حتي پس از آزادي موصل شود.
 
در سوي ديگر ماجرا، رهبران عراق همه دلايل آنکارا را براي مشارکت در جنگ موصل رد مي کنند و معتقدند آنکارا جنگ عراق عليه تروريسم داعش را به جنگ فرقه اي تفسير کرده و مشارکت آنکارا در اين جنگ و بر مبناي اين نگاه و تفسير آنکارا مي تواند نگراني عراق را درباره فرقه اي شدن جنگ موصل تشديد کند.
 
از سوي ديگر ترکيه هيچ گاه به عنوان عضو ائتلاف بين المللي عليه داعش شناخته نمي شد که اينک بخواهد در جنگ موصل خود را عضو ائتلاف معرفي کند. وزارت خارجه آمريکا يک هفته پيش از شروع جنگ موصل و به دنبال تشديد حملات تبليغاتي رهبران عراق و ترکيه عليه يکديگر اعلام کرد ترکيه در ائتلاف بين المللي جنگ عليه تروريسم در عراق عضويت ندارد و آنکارا براي مشارکت در جنگ موصل بايد با رهبران بغداد موافقت نامه جداگانه اي امضا کند. در نتيجه موضع دولت عراق در برخورد با آنکارا با اين موضع وزارت خارجه آمريکا تقويت شد. همچنين عراق به لحاظ اصولي چندان اعتمادي به ترکيه ندارد. بي اعتمادي عراق به جريان جنگ موصل محدود نمي شود؛ بلکه اين بي اعتمادي به دوران پيدايش داعش در عراق و سوريه بازمي گردد. رهبران عراق بر اين باور هستند ترکيه يکي از کشورهايي است که نقش مهمي در انتقال هزاران ستيزه جوي تندرو به خاک سوريه و عراق داشته اند. آنها هنوز از ياد نبرده اند که ترکيه در انتقال نفت ارزان قيمت از حوزه هاي نفتي عراق و سوريه و فروش آن به دلالان بين المللي نقش مهمي ايفا کرد و اگر حضور روسيه و حملات هوايي اين کشور عليه هزاران قافله نفت کش داعشي نبود، نفت کشورهاي سوريه و عراق همچنان به تاراج مي رفت. رهبران عراق از ياد نبرده اند که دو سال قبل و هنگام حمله نيروهاي داعش به موصل و اشغال دومين شهر عراق از سوي تروريست ها شبکه اطلاعاتي ترکيه که در موصل و در کنسولي اين کشور در اين شهر مستقر بود، هيچ حرکت مودت آميزي از خود براي باخبرکردن دولت عراق نشان نداد. رهبران عراق از ياد نبرده اند که حتي ايالات متحده آمريکا درباره نقش ترکيه در قبال تسهيل عمليات انتقال هزاران تروريست از ده ها کشور جهان براي انضمام به صفوف داعش در سوريه و عراق سکوت اختيار کرده بود و وقتي حملات داعش به درون اروپا به ويژه به فرانسه کشيده شد، موضع واشنگتن، پاريس و بسياري از کشورهاي غربي تغيير کرد. درنتيجه و اينک که جنگ آزاد سازي موصل آغاز شده، رهبران عراق حق دارند که درباره سياست هاي واقعي آنکارا در شمال عراق، شک و ترديد داشته باشند. اظهارات اخير ترکيه درباره ضرورت مشارکت ارتش اين کشور در جنگ موصل براي حفظ موازنه فرقه اي و به منظور جلوگيري از به راه افتادن حمام خون (به تعبير رجب طيب اردوغان) پس از آزادي موصل، پيش از آنکه رهبران عراق را به تجديدنظر درخصوص مخالفت با مشارکت ارتش ترکيه در جنگ موصل سوق دهد، آنها را بيش ازپيش درباره سياست هاي ترکيه در جنگ موصل (در صورت موافقت با حضور در اين جنگ)، نگران کرد؛ زيرا دولت عراق نمي توانست اين ريسک بسيار گران را بپذيرد و به ارتش ترکيه اجازه دهد در ساختار و بافت اجتماعي و فرهنگي موصل، پس از بيرون راندن داعش، به بهانه حفظ بافت و موازنه فرقه اي اين شهر دخالت کند. نگراني رهبران عراق درباره سياست هاي آنکارا، هنگامي تشديد شد که رجب طيب اردوغان در واکنش به در خواست حيدر العبادي، نخست وزير عراق، براي عقب نشيني از پايگاه بعشيقه شمال اين کشور، به گونه ضمني و حتي آشکار از چندپارگي عراق سخن به ميان آورد. بدين ترتيب بغداد مي توانست درخصوص نيت واقعي آنکارا از پافشاري بر سر مشارکت در جنگ موصل، نگران باشد و اين نگراني را تا حد طرح يا تجديد ادعاي تعلق موصل به ترکيه، ارتقا دهد.
 
با اين محاسبه، دولت عراق ترجيح داد ارتش ترکيه به طورکلي از موضوع جنگ آزاد سازي موصل برکنار بماند. اين سياست دولت عراق را بايد در چارچوب تلاش براي جلوگيري از بروز متغيرهاي پيش بيني نشده در جريان عمليات آزاد سازي موصل و پس از آن تفسير و نيز پافشاري آنکار را براي مشارکت در اين جنگ، بايد به منزله اصرار بر ورود يک عامل بيگانه در معادلات صرفا ملي يک کشور مستقل، تلقي کرد.
 
رجب طيب اردوغان پيش از آغاز جنگ آزاد سازي موصل، گفته بود در صورت مخالفت با مشارکت ترکيه در جنگ موصل، آنکارا نقشه شماره ب را به اجرا خواهد گذاشت. در نتيجه، اکنون بايد اين پرسش را مطرح کرد که نقشه شماره ب آنکارا چه نسبتي با موضوع استقلال عراق دارد. اکنون عمليات آزادسازي موصل بدون حضور و مشارکت ترکيه آغاز شده و با موفقيت به پيش مي رود. طبق وعده اردوغان، نقشه شماره ب آنکارا نيز بايد شروع شده باشد که نتايج و پيامدهاي آن، هنوز براي ناظران نامعلوم است. اين نقشه هرچه باشد، رهبران عراق از هم اکنون بايد درباره راهبردهاي پس از آزادسازي موصل، چاره انديشي کنند. اين چاره انديشي ها هرچه باشد، نبايد از تلاش مجدانه براي حفظ بافت دموگرافي، مذهبي و تنوع ديني، فرقه اي و تاريخي اين شهر تمدن ساز عراق، به دور باشد.