سیاست‌های ترکیه در قبال اقلیم کردستان عراق

روز چهارشنبه 20 بهمن ماه 1395، گروه مطالعات خلیج فارس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نشستی با موضوع «سیاست های ترکیه در قبال اقلیم کردستان عراق» برگزار کرد. این نشست با سخنرانی خانم فهیمه قربانی، دانشجوی دکتری روابط بین الملل و پژوهشگر پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و با مدیریت آقای پیمان یزدانی، پژوهشگر مهمان این پژوهشکده برگزار شد.

در آغاز این نشست، پیمان یزدانی عضو گروه مطالعات خلیج فارس پژوهشکده به ارائه اطلاعاتی درباره جمعیت و پراکندگی جغرافیایی کردها پرداخت. در ادامه، وی به تشریح سیاست های ترکیه در قبال کردستان عراق پرداخت. در این ارتباط، وی بیان کرد که ترکیه از سال ۲۰۰۳ به بعد با گذر از سیاست سنتی "خط قرمز" که جلوگیری از هرگونه استقلال و خودمختاری کردها بود، با توجه به ظهور شرایط جدید پس از سقوط صدام حسین تلاش کرده است تا با نزدیک شدن به اقلیم کردستان عراق اهداف خود را در منطقه پیگیری کند.

سپس، وی با اشاره به رفتار آنکارا با اربیل که مانند یک دولت مستقل با آن رفتار می کند و موجبات ناخرسندی دولت مرکزی عراق را فراهم می آورد، اظهار کرد که برای ترکیه وجود اقلیم کردستان مستقل در دراز مدت و دور از دولت مرکزی شیعه عراق و نزدیک به آنکارا موجب افزایش نفوذ ترکیه در منطقه و تامین کننده منافع آن خواهد بود؛ هر چند این امر یک قمار سیاسی بزرگ است و با توجه به تحولات اخیر منطقه و دخالت های قدرت های فرامنطقه ای معلوم نیست که ترکیه بتواند اهداف خود را آن گونه که می خواهد پیش ببرد.

در ادامه این نشست، خانم قربانی درباره سیاست خارجی ترکیه در قبال اقلیم کردستان عراق از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۶ بحث کرد. در این ارتباط، وی عنوان کرد که به طور کلی، روابط سياسي و اقتصادي کردستان عراق و ترکيه طی سال هاي اخير روندی رو به رشد را داشته است و ترکيه بر خلاف مواضع مخالف خود در قبال کردستان عراق در سال هاي قبل (از سال 2003 تا 2008) تلاش می کند تا به طرق گوناگون نفوذ خود را در زمينه هاي مختلف در اين منطقه افزايش دهد. البته، این گرایش از سوی کردستان عراق به سوی ترکيه نيز در سال هاي اخير به دلايلی از جمله صادرات نفت و جذب سرمایه های خارجی، فشار بر حکومت مرکزی عراق جهت اعطای امتیازات و رهایی از محدودیت جغرافیایی مشاهده می شود.

سپس، خانم قربانی اظهار کرد که به طور کلی، روابط ترکیه و اقلیم کردستان عراق را می توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره اول، از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸ به عنوان دوره مخالفت ترکیه با قدرت گیری کردها و دوره دوم، از سال ۲۰۰۸ تاکنون که ما شاهد روابط فزاینده ترکیه با اقلیم کردستان عراق هستیم. پس از سرنگونی صدام حسین در سال 2003، سیاست ترکیه بر اساس تقویت جمعیت ترکمن کرکوک، جلوگیری از قدرت گیری کردها و همچنین، تقویت سنی های عراق بوده است. در واقع، از دیدگاه ترکیه، روی کار آمدن شیعیان موجب افزایش نفوذ ایران و نیز خودمختاری کردستان باعث تحریک کردهای ناراضی داخلی شده است. نگرانی ترکیه از این جهت بود که حکومت خودمختار کردی در عراق، کردهای ناراضی ترکیه و گروه مسلح پ. ک. ک. را تقویت کرده و امنیت این کشور را تحت تأثیر قرار دهد.

در ادامه، وی به این نکته اشاره کرد که از سال ۲۰۰۵ به بعد، ما می بینیم که سرمایه گذاران ترک وارد اقلیم کردستان عراق می شوند و در حال حاضر نیز بیشترین حجم سرمایه گذاری در کردستان عراق متعلق به شرکت های ترک است و هر روز نیز فعالیت این شرکت ها افزایش پیدا می کند. پس از بهبود رابطه اقتصادی ترکیه با اقلیم کردستان عراق، ما شاهد بهبود رابطه سیاسی ترکیه با این منطقه نیز هستیم که نقطه عطف آن سفر احمد داووداغلو، وزیر امور خارجه پیشین ترکیه به کردستان عراق بود که در واقع، این امر سرفصل روابط سیاسی جدید طرفین شد. همچنین، در پی این سفر، کنسولگری ترکیه در اربیل افتتاح شد. پس از آن، اردوغان و عبدالله گل از شمال عراق دیدن کردند و بعدها نیز مقامات اقلیم کردستان عراق به آنکارا سفر کردند.

سپس، خانم قربانی به تشریح چرایی روابط فزاینده اربیل و آنکارا پس از سال ۲۰۰۸ پرداخت. در این خصوص، وی بیان کرد که عوامل مختلفی موجب شدند تا ترکیه نه تنها از مخالفت ها و روابط سرد خود با اقلیم کردستان دست بکشد، بلکه به عنوان یک دوست و شریک استراتژیک برای کردهای اقلیم کردستان مطرح شود. نخستین عامل، تثبیت واقعیتی به نام حکومت اقلیم کردستان عراق است. بدین معنا که ترکیه از سال ۲۰۰۸ به بعد، به این نتیجه دست یافته است که واقعیتی به نام اقلیم کردستان وجود دارد. منابع غنی نفتی موجود در شمال عراق، حل مسأله کردهای ترکیه، بهم خوردن موازنه منطقه ای به نفع ایران با روی کار آمدن دولتی شیعی در بغداد و رقابت با ایران در شمال عراق از دیگر عوامل مهمی هستند که موجب شده اند تا آنکارا روابط خود با اربیل را گسترش دهد.

در ادامه، وی درباره عامل اقتصادی برای نزدیکی ترکیه به اربیل بیان کرد که یکی از مهم ترین عواملی که نقش زیادی را در بهبود و افزایش روابط ترکیه با اقلیم کردستان عراق داشته است، مسأله "انرژی" است. با توجه با اقتصاد روبه رشد ترکیه و نیاز مبرم به انرژی، مقامات سیاسی این کشور بر آن شدند تا با کردستان عراق که دارای ذخایر انرژی است، روابط نزدیکی را برقرار کنند. در واقع، می توان گفت که یک نوع "وابستگی متقابل" میان دو طرف وجود دارد. از یک سو، کاهش خرید نفت ترکیه از ایران به دلیل تحریم ها و همچنین عدم تمایل این کشور به وابستگی بیشتر به روسیه و در واقع، متنوع ساختن تامین منابع انرژی خود موجب گرایش بیشتر ترکیه به این منطقه شده است. از سویی دیگر، منابع غنی انرژی اقلیم کردستان از طریق ترکیه می تواند به اروپا انتقال پیدا کند.

پژوهشگر پژوهشکده درباره تاثیر عامل "حل مسأله کردهای ترکیه" بر نزدیکی فزاینده میان اقلیم کردستان عراق و ترکیه توضیح داد که بروز ناآرامی ها، افزایش اقتدار کردها برای طرح خواست های خود و نیز تامین نظرات اتحادیه اروپا در مورد کردها موجب شدند تا دولت اردوغان مجموعه ای از اصلاحات را انجام دهد که از جمله آنها می توان به آغاز به کار رادیو و تلویزیون کردی در جنوب شرقی ترکیه و کاربرد زبان کردی اشاره کرد. در نتیجه، می توان گفت که ترکیه با سیاست پایان دادن به خصومت ها و تعدیل خط مشی نسبت به کردهای خود توانست ارتباط مستحکم تری را با اقلیم کردستان عراق ایجاد کند. همچنین، وی به این نکته اشاره کرد که ترکیه در پی آن است تا در مقابل نفوذ اقتصادی و مذهبی ایران در عراق نفوذ خود را در میان کردها گسترش دهد.

در پایان، خانم قربانی بیان کرد که نزدیکی اقلیم کردستان عراق به ترکیه می تواند منافع ایران را در این منطقه به خطر بیندازد و در نتیجه، ایران باید از طریق شیوه هایی مناسب حضور خود را در اقلیم افزایش دهد. نخست، ایران می تواند مناسبات تجاری خود با این منطقه را گسترش دهد. دوم، دستگاه دیپلماسی ایران می تواند برای حل و فصل اختلافات میان دولت عراق و مقامات اقلیم کردستان به منظور نزدیکی بیشتر میان آنها تلاش کند.

در انتها، این نشست با پرسش و پاسخ حضار پایان یافت.

گزارش: فهیمه قربانی