نقش تکنولوژی در اقتصاد سیاسی عربستان

بسیاری از کارشناسان، برنامه های بلند پروازانه محمد بن سلمان برای پروژه هایی مثل احداث شهر نئوم و یا تلاش وی برای فرآهم آوردن مقدمات تاسیس مرکز فن آوری شبیه "سیلیکون ولی" در عربستان سعودی را رویاپردازی زیبا از سوی ولیعهد عربستان تلقی می کنند. واقعیت امر این است که ولیعهد سعودی برای رسیدن به اهداف اقتصادی برنامه استراتژیک 2030 این کشور با هدف کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و توسعه پایدار با محوریت استفاده از تکنولوژی های نوین راه منطقی را بر اساس الگوهای توسعه از منظر اقتصادی انتخاب کرده، اما به دلیل وجود موانع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی داخلی و ماجراجوی های خارجی و منطقه ای این مسیر به حدی ناهموار است که در هر مرحله بیم شکست و فروپاشی سیستم حاکم بر عربستان می رود.

استفاده از تکنولوژی های نوین به ویژه در حوزه اطلاعات و ارتباطات یکی از بهترین مسیرهایی است که هر کشوری می تواند برای توسعه انتخاب کند. شهر نئوم و یا شهر تکنولوژی علاوه بر درآمد صنعت توریسم می تواند کانونی برای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در منطقه باشد و علاوه بر نفت و میزبانی مراسم حج درآمد بسیار زیادی را برای این کشور به همراه داشته باشد. بر اساس برنامه 2030 سرمایه مورد نیاز برای ایجاد این مراکز تکنولوژی از درآمدهای نفت و یا فروش سهم آرامکو به دست می آید. محمد بن سلمان در سال 2016 در بازدید از سیلیکون ولی واقع در بخش جنوبی خلیج سانفرانسیسکو که مرکز فعالیت بزرگترین شرکت های تکنولوژی جهان مثل اپل، سیسکو، گوگل، اچ پی اینتل و اوراکل است و یک سوم سرمایه گذاری های خطر پذیر امریکا را به خود اختصاص داده، به فکر احداث مرکز تکنولوژی در عربستان افتاد. این شهرک در کنار شهر مدرن نئوم با هزینه 500 میلیارد دلار می تواند نقش مهمی در رسیدن به اهداف چشم انداز 2030 این کشور داشته باشد.

مذاکرات آرامکو شرکت نفتی عربستان با شرکت الفابت به عنوان شرکت مادر گوگل در همین راستا صورت گرفته است. خالد الفالح وزیر انرژی عربستان سعودی نیز اخیرا اعلام کرده که کارهای اکتشاف در مناطق نفتی دریای سرخ با هدف تامین منابع مالی مورد نیاز پروژه شهر نئوم و مرکز گردشگری در عربستان را شتاب می دهد. این شهر در مساحت 26 هزار و 500 کیلومتر مربعی احداث خواهد شد. مقامات آل‌سعود، کلاوس کلینفیلد، مدیر اجرایی سابق شرکت‌های زیمنس و آلکوا را برای اجرای پروژه نئوم منصوب کرده اند. یکی از محورهای اصلی ساخت شهر نئوم استفاده از تکنولوژی‌های جدید در راستای اهداف گسترش گردشگری و پیشرفت صنعتی می‌باشد. پیش بینی شده این شهر بیش از 500 میلیارد دلار سود نصیب سرمایه گذاران شهر جدید خواهد کرد.

در بخش انرژی عربستان اقدامات بلندپروازنه ای را برای دسترسی به زنجیره ارزش انرژی و صادرات محصولات نفتی با ارزش افزوده مثل فرآورده های پالایشی و محصولات پتروشیمی انجام داده و سعی در واردکردن تکنولوژی های نوین در این حوزه با جذب سرمایه گذاری خارجی و مشارکت با شرکت های بین‌الملی دارای تکنولوژی ها به روز دارد. عربستان سعودی در سال 2016 به صادر کننده بنزین تبدیل شد و حدود 5 هزار بشکه در روز بنزین صادر می کرد و در سال 2017 این رقم را به 50 هزار بشکه در روز افزایش داد. صادرات سوخت دیزل این کشور نیز از 355 هزار بشکه در روز در سال 2016 به 500 هزار بشکه در روز در سال 2017 افزایش یافته است. عربستان در پایان سال 2018 پالایشگاه جیزان را نیز افتتاح خواهد کرد. این پالایشگاه 400 هزار بشکه در روز ظرفیت تولید دارد. اخیرا نیز دو شرکت پتروشیمی عربستان سرمایه گذاری گسترده ای را برای وارد کردن تکنولوژی تبدیل نفت به محصولات پتروشیمی انجام داده اند، چون ذخایر گازی عربستان محدود است و برای گرفت سهم بیشتر در بازار پتروشیمی و رقابت با ایران نیاز به خوراک بیشتر دارند.

از سوی دیگر شرکت سپکیم عربستان نیز در نظر دارد در زمینه محصولات پتروشیمی در امریکا بر روی پروژه های شیل های گازی این کشور سرمایه گذاری کند. این به مثابه دستیابی به تکنولوژی های بسیار پیشرفته تولید از منابع غیر متعارف نفتی است. در سال گذشته نیز آرامکو کل سهام بزرگ ترین پالایشگاه امریکا را خریداری کرد. پالایشگاه " پورت آرتو" در ایالت تگزاس آمریکا با حجم تولید 600 هزار بشکه در روز، بزرگترین پالایشگاه نفتی این کشور به شمار می آید. آرامکو بخشی از سهام تعدادی از پالایشگاه های دیگر در سطح جهان از جمله بخشی از سهام پالایشگاه فوجیان در چین، ساینوپک سنمی در چین، پالایشگاه موتیوا در امریکا و پالایشگاه اس اویل در کره جنوبی را نیز دارا می باشد و این پالایشگاه ها بخش اعظم خوراک خود را از نفت عربستان تامین می کنند.

در بخش توسعه انرژی های جایگزین محمد بن سلمان دستور افزایش ظرفیت تولید انرژی های جایگزین به میزان 45/3 گیگا وات تا سال 2020 و  5/9 گیگا وات تا سال 2023 را صادر کرده است. خالد الفالح نیز اعلام کرده دو مناقصه برای احداث نیروگاه هسته ای با ظرفیت 8/2 گیگا وات برگزار خواهد شد. از سوی دیگر شرکت برق عربستان دو پروژه نیروگاهی سیکل ترکیبی خورشیدی یکی در منطقه زوبا در نزدیکی تبوک با ظرفیت 605 مگا وات و دیگری در وعد الشمال در نزدیکی مرز یمن با ظرفیت 39/1 گیگا وات و یک پروژه توربین سیکل ترکیبی گازی با 4/5 گیگا وت در شمال ریاض در دست اقدام دارد. استفاده از تکنولوژی های نوین و جایگزین تولید برق با استفاده از نفت برای سوخت نیروگاهی را کاهش می دهد. در این حوزه نیز هدف اصلی عربستان رسیدن به توسعه پایدار با مدد تکنولوژی های نوین است.

عربستان در نظر دارد 40 گیگا وات از طریق انرژی خورشیدی و 17 گیگا وات آنرا از طریق انرژی هسته ای تامین کند. قرار است 16 نیروگاه انرژی هسته ای احداث شود و بودجه ای که برای آن در نظر گرفته شده بالغ بر 80 میلیارد دلار است عربستان سعودی در پی خصوصی سازی 5 درصد سهام شرکت ملی نفت این کشور یعنی آرامکو است .با این حال تردیدهای بزرگی درخصوص ارزش واقعی این شرکت وجود دارد. به‌طور مثال وود مکنزی که بر شرکت‌های نفتی، گازی و انرژی جهان ارزش‌گذاری می‌کند، ارزش آرامکو را ۴۰۰ میلیارد دلار برآورد کرده که یک‌پنجم رقمی است که خود سعودی‌ها ادعای آن را دارند.

حتی در داخل دولت عربستان سعودی نیز شک و تردیدها درخصوص صحت ارزش آرامکو در حال ظهور است. بلومبرگ هم بر این باور است که در حال حاضر ارزش سهام آرامکو بیشتر از ۵۰۰ میلیارد دلار نیست، چراکه بخش مهمی از درآمد آرامکو صرف مالیات می‌شود. صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان که حدود ۱۰۰ میلیارد دلار سهام در شرکت‎های مختلف دارد، شدیدا در حال یافتن و استخدام متخصصان امور سرمایه‌گذاری و بانکداران ارشد جهان برای ارتقای ثروت این صندوق به ۲۷۰۰ میلیارد دلار و تبدیل آن به یکی از بزرگ‌ترین صندوق‌های ملی جهان است.

تحلیلگران اقتصادی برآورد کرده‎اند که در صورت افزایش ثروت این صندوق به ۲۷۰۰ میلیارد دلار، عربستان خواهد توانست سهام شرکت‎های بزرگ جهان همچون اپل، مایکروسافت و غیره را خریداری نماید و در شکلی جدید، سطح حضور و نقش‎آفرینی خود را در اقتصاد و تجارت جهانی افزایش دهد. در جهت هدف‎های برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان، سرمایه‎گذاری خارجی این کشور در گام نخست به ۱۰ برابر میزان کنونی در سال ۲۰۲۰ میلادی خواهد رسید. عربستان اکنون مالک یا سهامدار بسیاری از مجموعه‎های اقتصادی جهان است؛ یکی از مهم‎ترین سیاست‎های عربستان در رویکرد جدید این است که صادرکنندگان خارجیِ عمده به عربستان باید این کشور را در تولیدهای خود سهیم کنند.

بن سلمان در این باره اعلام کرده است که با توجه به خرید سالانه ۶۰ میلیارد دلاری تسلیحات توسط عربستان، شرکت‎های تسلیحاتیِ طرف قرارداد باید عربستان را نیز در تولید سهیم کنند و حتی برخی از سایت‌های تولیدی‌شان را در خاک عربستان مستقر کنند. بازشدن درهای عربستان سعودی برای سرمایه‌گذاری‌های خارجی در زمینه‎های مختلف به‎ویژه گردشگری با سازوکارهایی مانند گرین‌کارت و معافیت مالیاتی برای سرمایه‌گذاران، افزایش درآمدهای غیرنفتی با تکیه بر بخش‌هایی مانند معدن، مبادله‌های مالی- بانکی، بازرگانی، گردشگری، صنایع نظامی، افزایش ۱۰۰ میلیارد دلاری درآمدهای غیرنفتی، حرکت به سمت افزایش رقابتی شدن اقتصاد عربستان سعودی، شفافیت اطلاعات و دسترسی به اطلاعات آزاد، افزایش ۶۰ درصدی میانگین درآمد هر خانواده سعودی و غیره برخی از مهم‎ترین شاخصه‎های برنامه عربستان برای دوران پسانفت و سال‎های ۲۰۳۰ به بعد هستند.

به غیر از نفت، عربستان در حوزه های دیگر نیز فعالیت گسترده ای را شروع کرده است. در هواپیما سازی با آنتونوف اکراین توافقاتی را انجام داده است. مونتاژ هواپیماهای آنتونوف اوکراین در عربستان 10 هزار فرصت شغلی ایجاد می کند. این پروژه در قالب همکاری بین شهر علوم و تکنولوژی ملک عبدالعزیز و شرکت آنتونوف اکراین ایجاد می شود. با انجام این پروژه ها یکی از چالش های فعلی عربستان که معضل بیکاری است تا حدودی مرتفع می گردد. شاهزادگان سعودی در بخش های گردشگری و هتل داری نیز سرمایه گذاری های قابل توجهی انجا داده اند و در تعدادی از مهمترین بازارهای مالی دنیا فعال هستند. تمامی این اقدامات با استفاده از دانش و تجربه بهترین کارشناسان و متخصصان در هر حوزه صورت می گیرد.

با وجود برنامه های بلندپروازانه و اقداماتی که در حوزه اقتصادی با هدف کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی بر اساس برنامه 2030 صورت گرفته اما محمد بن سلمان ولیعهد عربستان با مشکلات داخلی و خارجی متعددی مواجه است. برنامه مبارزه با فساد اقتصادی وی و دستگیری تعدادی از شاهزادگان به باور بسیاری از ناظران به غیر از اهداف ظاهری کسب درآمد و همچنین استحکام قدرت سیاسی و حذف رقبا را نیز در پس پرده دنبال می کرده است. دریافت وجه المصالحه از شاهزادگان و مقامات زندانی می تواند 50 میلیارد ریال معادل 3/13 میلیارد دلار درآمد مالی برای دولت داشته باشد و بخشی از کسری بودجه 52 میلیارد دلاری این کشور را جبران کند. شاهزاده های دستگیر شده در زمره افرادی بودند که به غیر از تهدید اقتصادی بر علیه برنامه های اقتصادی بن سلمان به علت امپراطوری های مالی و اقتصادی تحت کنترل اشان تهدیدی سیاسی برای وی در صورت مرگ پادشاه فعلی محسوب می شوند و در بین جامعه سیاسی سعودی نیز از مقبولیت بالایی برخوردارند.

نارضایتی و شکاف در بین خاندان سلطنتی می تواند موانع سیاسی متعددی را بر سر راه محمد بن سلمان قراردهد و آرامش سیاسی را در سطح جامعه از بین ببرد و گروه های تندروی داخلی را برای مقابله تهییج کند. اقدامات محمد بن سلمان با هدف جذب حمایت زنان و جوانان از جمله حق رانندگی زنان و امکان استخدام آنها در دستگاه قضایی و دیپلماسی و غیره در بین روحانیت وهابی مخالفان جدی دارد و از سوی دیگر بخش مهمی از جامعه عربستان هنوز تاب پذیرش چنین تغییرات بزرگی را ندارند. به بیان دیگر از منظر فرهنگی و اجتماعی جامعه عربستان هنوز آمادگی تغییرات رادیکال را ندارد و این تغییرات در این جامعه بسته بسیار رادیکال تلقی می شود و می تواند به چالش بزرگی بر سر راه حیات سیاسی محمد بن سلمان تبدیل شود. به باور بسیاری از اندیشمندان در حوزه های فرهنگی و اجتماعی تغییرات رادیکال از بالا به پایین گاه نتایج ویرانگری برای ساختار حاکمیت می تواند به همراه داشته باشد.

در بعد سیاست خارجی سیاست خصمانه عربستان بر علیه قطر باعث تعمیق شکاف بین اتحایه عرب شد. در گذشته تصور می شد اتحاد عمیقی بین اعضای این اتحادیه به ویژه در زمینه سیاست خارجی وجود دارد. تحریم اقتصادی قطر باعث نزدیکی بیشتر این کشور به ایران و ترکیه شد. این اقدام بار روانی خاصی را نیز بر جامعه عرب تحمیل کرد و موقعیت پدرخواندگی عربستان بر کشورهای عرب همسایه را به چالش کشید. به ویژه با توجه به اینکه قطر خیلی سریع توانست شرکای اقتصادی مناسبی را جایگزین کشورهای متخاصم عرب کند و به دیگران نشان دهد که بدون حمایت عربستان نیز می توان به حیات اقتصادی و سیاسی خود در منطقه پر آشوب خلیج فارس ادامه دهد. هر چند عمان از همان ابتدا و کویت نیز پس از مدتی سیاست بی طرفی در پیش گرفتند. پس از استعفای مشکوک سعد حریری در عربستان و شایعاتی مبنی بر فشار عربستان بر وی که در نهایت بی نتیجه ماند و انتقاد مقامات لبنان را نیز در پی داشت به نظر می رسد چینی اعتماد و وحدت جهان عرب با رهبری ماجراجویانه عربستان ترک برداشته و حتی دیپلماسی عمومی قوی عربستان نیز نمی تواند رفوگری ماهری برای آن باشد.

در بعد منطقه ای نیز دخالت نظامی عربستان در یمن و حمایت از مخالفان دولت بشار اسد در سوریه و صرف هزینه های کلان برای سرنگونی اسد و همچنین دخالت در امور عراق با صرف هزینه های بالا با هدف مقابله با نفوذ ایران و عدم موفقیت این کشور در رسیدن به اهداف منطقه ای به ویژه در جنگ یمن که به باور بسیاری از کارشناسان به ویتنام عربستان تبدیل شده انتقادات جدی را به ماجراجویی های محمد بن سلمان در منطقه و سیاست خارجی وی معطوف کرده است. شایعاتی مبنی بر برقراری ارتباط با اسرائیل برای مقابله با ایران این سوال را در ذهن افکار عمومی جهان عرب به وجود آورده که از چه زمانی و بر اساس چه سیاستی خطر ایران بیشتر از اسرائیل شده است. اسرائیل بخش مهمی از خاک یک کشور عربی یعنی فلسطین  را که علاوه بر موقعیت سرزمینی از اهمیت ارزشی بالایی برای جهان اسلام به واسطه میزبانی قدس شریف دارد، اشغال کرده و تاکنون تعداد بسیاری از مردم فلسطین را کشته است.

بر این مبنا، افکار عمومی جهان عرب نمی تواند چنین سیاستی را به راحتی بپذیرد به ویژه پس از آنکه ترامپ با وجود دریافت مبالغ زیادی منابع مالی در قالب قراردادهای همکاری های اقتصادی از عربستان قدس را به عنوان پایتخت اسرائیل اعلام کرد و اخیرا ترامپ رئیس جمهور امریکا اعلام کرده عربستان و دیگر کشورهای عرب خلیج فارس به تصمیم وی در مورد قدس احترام می گذارند. نارضایتی داخلی و منطقه ای می تواند تا حدی پیش برود که زیرساختهای اقتصادی آن کشور را هدف حملات تروریستی قرار دهد. حتی اگر دولت ریاض پیشرفته ترین جنگ افزارها را خریداری کند و پیمان امنیتی خود را با امریکا با پرداخت میلیاردها دلار تقویت کند. اگر بن سلمان نتواند در جبهه سیاست داخلی و تحکیم قدرت خویش موفق باشد، این نارضایتی ها حتی می تواند باعث فروپاشی سیاسی حکومت شود چراکه علاوه بر کاهش حمایت عمومی مردم که تحت تاثیر بیکاری، فقر و سیاست های منطقه ای ماجراجویانه وی قرار دارد حمایت طبقه خاص شاهزادگان و مقامات دولتی را نیز با اقدامات اخیر خود تا حدود زیادی از دست داده است.        

با وجود تردیدهای زیاد، به نظر می رسد محمد بن سلمان در بعد اقتصادی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تبدیل شدن به اولین کشور منطقه در راستای برنامه چشم انداز 2030 مسیر منطقی را بر اساس الگوهای توسعه اقتصادی انتخاب کرده و سعی دارد با کاهش تصدی دولت و خصوصی سازی و جذب سرمایه گذاری خارجی ضمن افزایش مشارکت مردم و ایجاد اشتغال برای جوانان جویای کار و افزایش استانداردهای رفاهی مردم آرامش نسبی برقرار کند. در این راستا، تکنولوژی های نوین الزام استراتژیک در رسیدن به اهداف این کشور به حساب می آید و اهمیت بالایی در اقتصاد سیاسی این کشور دارد.

اما همزمان شرایط اجتماعی و فرهنگی بسته این کشور از یک سو و شرایط سیاسی- امنیتی داخلی و منطقه ای از سوی دیگر موانع متعددی را بر سر راه رسیدن به موفقیت ایجاد کرده و مسیر توسعه این کشور را ناهموار می کند. امنیت داخلی و منطقه ای و فضای آرام و بدون تنش کسب و کار از الزامات هر برنامه توسعه به شمار می رود و به نظر می رسد رسیدن به اهداف توسعه در محیط پرتنش سیاسی بسیار سخت می باشد. متاسفانه مسیر سیاست داخلی، خارجی و منطقه ای عربستان با هیچ کدام از الزامات الگوهای توسعه که عمدتا مبتنی بر تنش زدایی و ائتلاف ها و اتحادهای منطقه ای و ایجاد آرامش در فضای کسب و کار است منطبق نمی باشد.