مصائب و مسایل خاورمیانه
فرهنگ رجایی پژوهشگر علوم سیاسی و استاد دانشگاه کارلتون کانادا
(بخشی از سخنان استاد فرهنگ رجایی در نشست پژوهشگران مهمان سال 1400-1399)
دوستان، همکاران، و دانشوران کوشا، درود و وقت بخیر. امیدوارم در این دوران فروبستة زحمت یا رحمت کرونایی، سلامتی جسم و روان برقرار باشد. خرسندم که به همت دوست بزرگوار جناب استاد نصری به شما در این نشست خیرمقدم گفته و آرزو دارم ضمن داشتن گفت‌وگوی کارآمد، گرم، و روشن برای اهتما‌م‌های آتی روزن‌های فراوانی مطرح بفرمائید: «دوزخست آن خانه کان بی روزنست- اصل دین ای بنده روز کردن است».
در رابطه با نشست شما، نگارنده از دستورکار نشست اطلاعی ندارد که در خصوص محتوا نظری بدهد، اما از دو واژة «مصائب و مسایل» در عنوان نشست و آوردن آن‌ها در کنار هم لذت بردم، گرچه ترجیح من معکوس این دو واژه یعنی «مسایل و مصائب» است.
بنده برآنم که برای روایت و بحث از وضع هر موقعیتی، خواه خواه مربوط به فرد، جمع، یا همگان، خواه داخلی، منطقه‌ای، یا جهانی، با دو داستان مواجهیم: اولی داستان حادثه‌ای است که بر هر یک از موارد وارد شده یا در حال وارد شدن است و دوم داستانِ داستانی است که در عمق داستانِ هریک از موارد هست و یا در حال وارد شدن است. داستان واقعه حادثه‌ای است که به طور تصادفی در زمان و مکان یا تاریخ و جغرافی اتفاق افتاده و یا در حال اتفاق افتادن است. این داستان با پرسش چه شده است یا چه می‌شود سرو کار دارد. فهرستی از این داستان‌ها در خاورمیانه به طور پس‌نگرانه و با کمی تساهل می‌تواند مسئلة ارمنستان و آذربایجان، بحران یمن، جنگ در سوریه،جنگ در عراق، تحولات داخلی افغانستان، مناسبات برخی کشورهای عربی با اسرائیل، غامضه فلسطین-اسراییل و مقولة اقلیت‌ها و امثال آن باشد. پس، تحلیل این «مسایل» در پاسخ به پرسش «در خاورمیانه چه می‌گذرد»، مطرح می‌شود.
داستانِ داستان حکایت از جریان‌ها و پرسش‌های ماندگارتری دارد. پژوهشگر موظف است قدری عمیقتر به قضایا نگاه کند و بپرسد به راستی معنای این مسایل چیست؟ به دلیل بروز این وقایع و یا بازشدن کلاف تاریخی آن‌ها در منطقه باید انتظار چه پیامدهایی داشت؟ مزایاها و مصیبت‌های مترتب بر هر یک کدام است؟ مثلاً در یک کلام، آیا بحران‌های جنگ‌افروز تماماً از تصنعی بودن دولت‌های منطقه برنمی‌خیزد؟ آیا اصولاً مقولة «دولت» به عنوان یک مقوله در امرسیاسی نباید در بارة نظام دولت‌ها در منطقه خاورمیانه در مرکز توجه پژوهشگران و بینشگرانِ درگیر باشد؟ یادآور شویم که در کل خاورمیانة بزرگ، ایران تنها دولت با ریشه‌ای هزاران ساله است. حتی ترکیه (عثمانی) هم دولتی مهاجر بود که توسط غازیان جهادگر به سرپرستی عثمان‌لی آناتولی را از روم شرق گرفت و مقوله‌ای اخیر است. نظام دولت‌ها در منطقة در خاورمیانه چیست و چگونه باید عمل کند؟ دسته‌بندی قدرت‌های منطقه کدام است و قدرت‌های بزرگ منطقه چه مسئولیتی دارند؟ توجه شود که تأکید بر مسئولیت است وگرنه مزایا و منافع خودشان فریاد می‌زنند که کدامند، گرچه برخی دولت‌ها به منافع و مصالح واقعی خود توجه نمی‌کنند. از طرفی تحولات داخلی دولت‌ها، حتی جنگ‌های اعراب و اسرائیل و پرسش اقلیت‌ها برآمده از مقولة هویت و معنای مفهومی و تاریخی آن نیست؟ رابطة هویت و امرسیاسی در خاورمیانه چه صورت یا صورت‌های به خود گرفته و در آینده باید بگیرد؟ دو مقولة «دولت» و «هویت» تنها مصائبی است که به عنوان نمونه عرض شد، وگرنه فهرست طولانی‌تر از این است. و اصولاً می‌توان یک نشست خاص در مورد شناسایی و فهرست این مطالب داشت که آن‌ها در واقع «تحریر محل نزاع» می‌کنند. پس داستانِ داستان ما را به مقولاتی ورای تک تک داستان‌ها و حوادث مستحدثه برده و ذهن پژوهشگر را به دنیای عمیق و چند لایة وضع بشر و رابطه‌اش با قانون عقل جهانداری دعوت می‌کند که نتایج دستآوردهای آن می‌تواند برای فهم و تحلیل دیگر مناطق جغرافیایی جهان قابل تعمیم و استفاده باشد.
سخن خود را باردیگر از یک سو با تبریک برای برگزار کردن این گفت‌وگو، که به دلیل نفس گفت‌وگو اقدامی ارزشمند است، و از سوی دیگر با آروز برای گفتمانی زنده و پویا هم از تک تک داستان‌ها و هم از داستانِ داستان در پس پشت هر یک از این داستان‌ها برایتان، و در نهایت با دعا برای بازشدن روزنه‌های فراوان از این گفت‌وگو، به پایان می‌برم.