«افراط‌گرایی و تروریسم در آینده 2021 خاورمیانه»
اولین نشست تخصصی گروه مطالعات تروریسم نو در خاورمیانه با عنوان «افراط‌گرایی و تروریسم در آینده 2021 خاورمیانه» با سخنرانی دکتر سرژ استروبنتس و دکتر مهدخت ذاکری مدیر گروه تروریسم نو در خاورمیانه و مدیریت دکتر آنا یوسفیان از پژوهشگران مهمان، به صورت مجازی برگزار شد.
سرژ استروبنتس، مدیر بخش اروپا، خاورمیانه و شمال آفریقا موسسه صلح و اقتصاد استرالیا، سخنرانی خود را بر اساس گزارش منتشر شده از این موسسه، تحت عنوان «شاخص تروریسم جهانی در 2020» آغاز کرد و گفت: هشت سال است که این موسسه بر روی شاخص تروریسم جهانی کار می‌کند و 163 کشور که شامل 7/99درصد جمعیت جهان را شامل می‌شوند، را مورد بررسی قرار داده است. شاخص تروریسم جهانی یکی از 23 شاخصی است که برای اندازه‌گیری شاخص صلح جهانی مورد نیاز است و اطلاعات مورد استفاده این گزارش، از پایگاه داده «شروع تروریسم جهانی» دانشگاه مریلند آمریکا تهیه شده است.
وی ادامه داد: تروریسم به معنی استفاده از زور و خشونت غیرقانونی توسط یک بازیگر غیردولتی برای دستیابی به یک هدف سیاسی، اقتصادی، مذهبی یا اجتماعی که از طریق ترس، اجبار یا تهدید است. فاکتورهای مورد بررسی برای اندازه‌گیری شاخص تروریسم شامل حوادث تروریستی، مجروحین، قربانیان و خسارات مالی ناشی از این حوادث می‌باشند و یافته‌های کلیدی این گزارش شامل موارد زیر است:
- تعداد قربانیان تروریسم 15درصد در 2019 کاهش یافته و به رقم 13800 نفر رسیده است. از 2014 که تعداد قربانیان تروریسم به بالاترین نقطه خود رسید، شاهد روند نزولی بوده‌ایم و از مهم‌ترین دلایل آن میتوان به اتحاد بین‌المللی در مقابله با تروریسم که نتیجه تبادلات اطلاعاتی و همکاری بین سرویس‌های گوناگون بوده است، اشاره کرد.
- هسته مرکزی گروه داعش در حال نابودی است؛ از ابتدای آغاز به فعالیت این گروه، اولین سالی است که قربانیان آن به کمتر از 1000 نفر رسیده است.
- در کشورهای غربی، تروریسم راست افراطی در پنج سال گذشته 250٪ افزایش یافته است.
- مرگ در 4 کشور سوریه، افغانستان، الجزیره و عراق که سال‌ها بیشترین تلفات را از حوادث تروریستی داشته‌اند، در 2020 کاهش یافته است.
- مرکز ثقل داعش از خاورمیانه به جنوب صحرای آفریقا تغییر پیدا کرده است؛ درحالی که در اکثر کشورهای خاورمیانه که طی سال‌های اخیر بیشترین تاثیر را از تروریسم و افراط‌گرایی دیده‌اند، تعداد قربانیان روند نزولی داشته است. در قاره آفریقا نیز تعداد قربانیان حوادث تروریستی روند صعودی داشته و از ده کشوری که در سال 2019 شاخص تعداد قربانیان حوادث تروریستی در آن‌ها افزایشی بوده، 7 کشور از آفریقا هستند. این مساله نشان‌دهنده پتانسیل آینده خاورمیانه در رسیدن به صلح و اهمیت سرمایه‌گذاری در این منطقه و در این رابطه است.
- همچنین در سال گذشته، 27 کشور تحت تاثیر حملات تروریستی وابستگان گروه داعش قرار گرفتند.
مدیر بخش خاورمیانه مطالعات صلح و اقتصاد استرالیا در ادامه اشاره کرد: در لیست ده کشوری که بیشترین تاثیر را از تروریسم و افراط‌گرایی در سال 2020 دیده‌اند، افغانستان به‌عنوان اولین، عراق دومین، سوریه چهارمین و پاکستان هفتمین کشور می‌باشند؛ بنابراین ایران به‌نحوی توسط کشورهایی که بیشترین تاثیر را از تروریسم پذیرفته‌اند، احاطه شده است. وی همچنین ادامه داد: بیش از 96 درصد مرگ و میر ناشی از تروریسم در کشورهایی اتفاق می‌افتد که در حال حاضر نوعی منازعه را تجربه میکنند و منازعه از اصلی‌ترین فاکتورهای ریشه‌ای بروز تروریسم و افراط‌گرایی به حساب می‌آید.
استروبنس در پایان گفت: باید به این نکته توجه داشته باشیم که گروه‌های تروریستی برای رشد به انگیزه، جذب نیرو، بودجه و پوشش رسانه‌ای نیاز دارند؛ بنابراین برای مقابله موثر با تروریسم و افراط‌گرایی باید دسترسی آن‌ها به رسانه محدود شود؛ چراکه استفاده روزافزون تروریسم از شبکه‌های اجتماعی برای تبلیغات و حمله‌های سایبری و آنچه از آن به‌عنوان تروریسم سایبری یاد می‌کنیم، در گسترش و تاثیرگذاری این گروه‌ها بسیار موثر عمل کرده‌اند. دیگر عامل مهم برای مقابله با تروریسم، قطع راه‌ها و روش‌های درآمدی این گروه‌هاست و آخرین مورد فعالیت‌های فرهنگی برای آگاه‌سازی جامعه در جهت تبلیغات علیه گروه‌های تروریستی، اهداف و شعارهای آنان می‌باشد.
در ادامه مهدخت ذاکری با طرح دو پرسش 1- گروه‌های تروریستی در خاورمیانه طی 2020 چه روندی را سپری کرده اند؟ 2- اشکال جدید افراط‌گرایی خشونت ورز در آینده خاورمیانه چگونه خواهد بود؟، به پیش بینی از تحولات تروریسم در خاورمیانه 2021 پرداخت.
ذاکری در پاسخ به این پرسش ها عنوان کرد: سال 2020 همراه با شیوع گسترده کوید_19 و پیامدهای ناشی از آن همچون بیکاری، سقوط گسترده شاخص های اقتصادی، انزوای اجتماعی و ... همراه بود. در چنین فضایی گروه‌های تروریستی نیز تلاش کردند از این شرایط در جهت منافع خود و گسترش فعالیت‌هایشان استفاده کنند. بدین ترتیب که گروه‌های تروریستی مانند القاعده، داعش و طالبان، با فراهم آوردن امکانات و ارائه خدمات گوناگون، سعی در بالابردن مشروعیت خود در میان مردم منطقه و ضعیف و ناکام نشان دادن توانمندی دولت‌های مرکزی کردند. از سوی دیگر با توجه به شرایط قرنطینه سرتاسری و استفاده هرچه بیشتر مردم از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، گروه‌های تروریستی نیز از این موقعیت هم استفاده کردند تا از این طریق پروپاگاندای خود را در میان مردم و طرف‌دارانشان توسعه داده و نیز نیروهای جدیدی را جذب کنند.
مدیر گروه مطالعات تروریسم پژوهشکده مطالعات خاورمیانه همچنین در پاسخ دومین سوال با تاکید بر عنصر منازعه و فضای بیثباتی، به مثابه شتابدهنده برای شکل گیری فعالیت های تروریستی گفت: دولت‌های فرومانده مانند سوریه و عراق شرایط بسیار مساعدی برای بروز و رشد افراط‌گرایی و تروریسم دارند. اکنون زندانیان گروه داعش در 11کشور دنیا زندانی هستند که از این تعداد، سه کشور آن در خاورمیانه، عراق و سوریه و افغانستان هستند، دو کشور در آسیا و شش کشور باقی‌مانده در آفریقا هستند و آمار اینچنین نشان می‌دهد که تعداد اعضای داعش در این کشورها رو به افزایش است. باتوجه به این مساله انتظار می‌رود در آینده 2021 خاورمیانه و شمال آفریقا، "سازمان های هیبریدی" جدیدی شکل و قدرت گیرند.
وی پیرامون این سازمانها گفت: پس از جنگ سرد با پررنگ شدن شکلگیری و فعالیت گروه های تروریستی غیردولتی، ما به نحوی شاهد ادغام گروه های جرایم سازمان‌یافته و شبکه‌های تروریستی هستیم. به این معنا که، از یکسو گروه های تروریستی به منظور تامین هزینه های لجستیک و نظامی خود به انجام انواع تجارت های مجرمانه اعم از قاچاق موادمخدر، قاچاق انسان، سلاح، نفت، عتیقه و ... می پردازند و از گروه های جرایم سازمان یافته کمک میگیرند و از سوی دیگر این گروه ها نیز، از شبکه های تروریستی بعنوان مثال برای فراهم کردن مسیرها و دسترسی های امن بهره می برند. اندک اندک، این گروه های تروریستی به نحوی خود مستقل شده و علاوه بر دنبال کردن موضوعات ایدئولوژیک، مذهبی و یا هر شکل افراطی دیگر، خود به انواع جرم درآمدزا مبادرت میکنند و عملا سازمانی هیبریدی شده اند. با این تعریف گروه‌های پ‌ک‌ک، طالبان، بوکوحرام، داعش و جدیدا القاعده در این دسته‌بندی قرار گرفتند.
مهدخت ذاکری در پایان اشاره کرد: به نظر می آید که شیوع ویروس کرونا فضای مناسبی را برای توسعه فعالیت این سازمانهای هیبریدی فراهم کرده است. بدین ترتیب با که ضعف اقتصادی ناشی از شیوع در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، دوام دار بودن فضای منازعه در سوریه، عراق، یمن و بسیاری از کشورهای شمال افریقا همچون لیبی، در روزهای آتی فعالیت هرچه بیشتر چنین گروه هایی در منطقه خاورمیانه و شمال افریقا دور از انتظار نخواهد بود.
در قسمت پرسش و پاسخ این نشست، استروبنتس در پاسخ به سوال امیرمحمد حاجی یوسفی ناظر گروه درباره تاثیر فقدان سردار قاسم سلیمانی بر کاهش تروریسم و افراط‌گرایی در خاورمیانه، گفت: تنش و منازعه از اصلی‌ترین عوامل ریشه‌ای در بروز افراط‌گرایی در مقیاس منطقه‌ای و جهانی هستند و قطعا هیچ اقدام خشونت‌آمیزی در منطقه برای بازگرداندن صلح مثبت تلقی نمی‌شود. هر اقدام خشونت‌آمیزی خود باعث شکلگیری درگیری‌های بیشتر می‌شود و هرگز موجب به ارمغان آوردن صلح به منطقه نخواهد شد.
ذاکری در پاسخ به سوال شهریار ربیعی پژوهشگر میهمان در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه مبنی بر استراتژی جلوگیری از شکلگیری تروریسم و افراط‌گرایی در منطقه گفت: یکی از دلایل شکلگیری گروه‌های تروریستی "عدم شناسایی" در سطح فرد، دولت و نظام بینالملل است که سطوح متفاوتی دارد، مانند عدم شناسایی قومیت، مذهب، زبان و... . در چنین وضعیتی است که کنشگران به دنبال بازیابی متغیرهای هویتی خود هستند و لزوما این تلاش مدنی و اخلاقی نبوده و در فضای منازعه آلودی همچون خاورمیانه، اغلب با خشونت همراه خواهد بود. بنابراین به مثابه یکی از استراتژی های پیشگیرانه میتوان به موضوع شناسایی حداکثری تفاوت های هویتی در چارچوب قانون میان دولت ها و نیروهای جامعه ای اشاره کرد.
وی همچنین در پاسخ به سوال قدیر نصری رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه مبنی بر اینکه چگونه و با چه کشورهایی میتوان همکاری‌های منطقه‌ای در مقابله با تروریسم و افراط‌گرایی داشت، گفت: در خاورمیانه علی‌رغم اشتراکات فراوان بین کشورها، تاکنون سازمانهای منطقه‌ای موفقیت‌آمیزی شکل نگرفته است. اما دو عامل تهدید مشترک و تمرکز بر سیاست ادنی می‌تواند در شکلگیری همکاری‌های منطقه‌ای موثر واقع شوند. کشورهای خاورمیانه اکثرا قادر به همکاری در مسائلی که از دسته سیاست‌ها اعلی محسوب می‌شوند، نیستند؛ اما این همکاری در رابطه با مسائل مربوط به سیاست‌های ادنی می‌تواند شکل بگیرد. همچنین دیگر عامل موثر در شکلگیری همکاری‌های منطقه‌ای، ارتباطات و تبادل اطلاعات بین نخبگان و دانشگاهیان منطقه است.