گزارش نشست گروه ترکیه شناسی با عنوان «کالبد شکافی قدرت نرم ترکیه در خاورمیانه، بالکان و شبه قاره هند»

گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژيك خاورميانه، در تاريخ ٢٤ اسفند ماه ۱۳۹۹، نشست آنلايني به زبان فارسی با عنوان «کالبد شکافی قدرت نرم ترکیه در خاورمیانه، بالکان و شبه قاره هند» را با حضور و سخنرانی خانم مِروه کایا پژوهشگر و کاندیدای دکتری مطالعات منطقه­ای- خاورمیانه دانشگاه تهران و با مدیریت عارف بیژن، پژوهشگر مهمان و دانشجوی دکتری مطالعات منطقه­ای دانشگاه سن پترزبورگ روسیه و با حضور دکتر قدیر نصری، رئیس پژوهشکده ، دکتر اسدالله اطهری ناظر علمی گروه ترکیه شناسی، دکتر احسان اعجازی مدیر گروه، دکتر مهدی لکزی دبیر اجرایی گروه و همچنین برخی اساتید و پژوهشگران برگزار شد.

در ابتدا آقای بیژن، مدیر نشست با بيان مقدمه‌ای در مورد مفهوم قدرت نرم اهميت و ارزش آن براي ترکیه در پیشبرد سیاست داخلی و خارجی خود به نکاتی اشاره کرد، ایشان گفت: خالق مفهوم قدرت نرم به صورت نوین را می­توان جوزف نای در نظر گرفت. نای این مفهوم را ابزار موفقیت در سیاست جهانی برشمرد؛ امری که شاید در طول جنگ سرد بیشتر مربوط به قدرت نرم ایالات متحده است. اما در زمان کنونی کشورهایی همچون روسیه، چین نیز به استفاده از قدرت نرم در سیاست خارجی خود مشتاق شده­اند. به همین خاطر می­توانیم از ارزش­های ملی، ایده­ها و سیاست خارجی و داخلی که جذابیت کشورها را تشکیل داده و تاثیر­گذار می­باشد، تاکید کنیم. در واقع قدرت نرم ابزاری برای کمک به کشورها برای دستیابی به اهداف سیاست خارجی است. به نحوی شاید بتوان قدرت نرم را به زبان ساده به قدرت جذب تعبیر کرد. همچنین می­توان قدرت نرم یک کشور را به سه منبع وابسته دانست: فرهنگ آن، ارزش­های سیاسی آن و سیاست­های خارجی آن. مدیر نشست در ادامه بیان داشت این مسئله در مورد ترکیه نیز صدق می­کند. کشوری که دارای تاریخ و فرهنگ طولانی مدت است، در تلاش است از این مزیت برای پیشبرد سیاست خارجی مطلوب خود استفاده کند. این بهره­برداری بیشتر از سال­های 2002 آغاز شده بود، اما با شروع بهار عربی و حضور نظامی ترکیه در درگیری­های منطقه­ای همچون لیبی، سوریه و عراق، قدرت نرم جای خود را به قدرت سخت داد.

در ادامه خانم کایا به عنوان سخنران این نشست به شناسایی دیپلماسی فرهنگی ترکیه و عناصر قدرت­های نرم این کشور و میزان تاثیر­گذاری این عناصر در مناطق خاورمیانه، بالکان و شبه قاره هند پرداخت. ایشان سخن خود را این گونه آغاز کرد که با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ ، ترکیه بار دیگر به قدرت نرم توجه کرده است و به دلیل افزایش اهمیت قدرت نرم از طرف حزب حاکم عدالت و توسعه، این مفهوم در محافل دانشگاهی نیز مورد بحث قرار گرفت. برای تأسیس قدرت نرم ترکیه، نه تنها تلاش یک سازمان واحد بلکه بیش از ۲۰ سازمان دولتی و غیر دولتی و موسسات و انجمن­های علمی فعالیت­های مختلف در این زمینه را بر عهده دارند.

داوود اوغلو که بنیان­گذار قدرت نرم در سیاست خارجی ترکیه است گفتمان نوینی با دکترین «عمق استراتژیک» سیاست چند بُعدی در قالب قدرت نرم و دیپلماسی عمومی را در پیش گرفته بود. (در روند نظریۀ عمق استراتژیک، رهبران ترکیه با گشایش فصلی نوینی در موضوع کُردها و حتی برای عادی سازی مناسبات با ارمنستان که دشمن تاریخی ترکیه است، گامهایی برداشتند. حتی عبدالله گل رئیس جمهور سابق ترکیه، به دعوت رئیس جمهور ارمنستان در سال ۲۰۱۸ مسابقه فوتبال ترکیه-ارمنستان برای جام جهانی به ایروان رفت).

خانم کایا عناصر قدرت نرم ترکیه را شامل موارد ذیل دانست:

آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TIKA)

سازمان هماهنگ کننده دیپلماسی عمومی (KDK)

موسسه یونس امره (YEE)

سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (TRT)

خبرگذاری آناتولی (AA)

سازمان ترکهای خارج از کشور و جوامع خویشاوند (YTB)

شرکت هواپیمایی ترکیش (THY)

سازمان بین المللی فرهنگ ترکی (TÜRKSOY)

حلال احمر ترکیه (KIZILAY)

سازمان مدیریت بحران ترکیه (AFAD)

اداره امور مذهبی (DİB)

نیروهای مسلح ترکیه (TSK)

1. آژانس همکاری و توسعه ترکیه

ترکیه، با تأسیس آژانس همکاری و توسعه، در تنوع بخشیدن و افزایش کمک­های خارجی، پیشرفت چشمگیری داشته و در حالی که پیش از این، از دیگر کشورها کمک­های خارجی دریافت می­کرد، هم اکنون ارایه دهنده کمک­های بشر دوستانه برای کشورهای دیگر شده است. پس از فروپاشی شوروی به کشورهای قفقاز و آسیای مرکزی، کمک­های توسعه­ای اقتصادی از طریق پروژه­ها و برنامه­ها در زمینه­های تجاری، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی ارایه داده است. این سازمان در ۵۹ کشور با ۶۱ دفتر زیر مجموعه، در حال انجام فعالیت در ۱۷۰ کشور می باشد. بودجه مصرف شده این سازمان در سال ۲۰۱۹ ۵۵۰ میلیون لیر یعنی حدودا ۷۵ میلیون دلار می­باشد. بیشترین میزان همکاری­های توسعه بین­المللی این کشور در سال ۲۰۲۰ در خاورمیانه و شمال آفریقا ۲۰ میلیون دلار بوده و به مناطق بالکان، قفقاز و در آسیای شرقی و آمریکای لاتین بود.

2. سازمان هماهنگی دیپلماسی عمومی

این سازمان از سال ۲۰۱۰ فعالیت خود را آغاز کرد و موجب پیشرفتهای زیادی برای ترکیه در زمینه دیپلماسی عمومی از جمله هماهنگی اثربخش تر بین نهادهای مسئول دیپلماسی عمومی جهت همکاری نزدیک و شتاب بخشیدن به فرآیندهای تصمیم گیری این حوزه گردید. با تأسیس سازمان هماهنگی دیپلماسی عمومی، هدف این بود که هماهنگی بین مؤسساتی به فرض یونس امره و سازمان ترکهای خارج از کشور و جوامع خویشاوند آسانتر شود.

3. سازمان ترکهای خارج از کشور و جوامع خویشاوند

این سازمان در سال 2010 تأسیس شده است و در تلاش برای افزایش ظرفیت­های قدرت نرم خود در عرصه بین المللی است. وظیفه اصلی سازمان ترکهای خارج از کشور و جوامع خویشاوند، حمایت و هماهنگی فعالیتهای مربوط به دانشجویان بورسیه بین المللی که از جوامع خویشاوند هستند و نیز دانشجویان غیر ترک تباری که در ترکیه تحصیل کرده اند، می­باشد.

طبق گزارش آموزش عالی ترکیه تعداد دانشجویان بین المللی در ترکیه در سال 2019 به 172 هزار نفر رسیده است. همچنین در سال 2019، از 167 کشور 145 هزار و 700، درخواست بورسیه ثبت شده است. بودجه این سازمان در ۲۰۲۰، ۵۰ میلیون دلار بوده است.

4. یونس امره

موسسه یونس امره فعالیت خود را در سال ۲۰۰۹ آغاز کرد. اهداف این موسسه ترویج آشنایی با ترکیه و زبان ترکی، ترویج فرهنگ و هنر ترکی، توسعه دوستی ترکیه با سایر کشورها و افزایش مبادله فرهنگی است. نخستین بار در بوسنی، تیرانا، قاهره، اسکوپیه (مقدونیه) و آستانه افتتاح شده است. امروزه موسسه یونس امره دارای پنجاه و هشت مرکز فرهنگی در خارج از کشور است. علاوه بر آموزش زبان و ادبیات ترکی در این موسسه، یونس امره در کشورهای مختلف با موسسات آموزشی آن کشورها همکاری دارد و از آموزش ترکی و گرایش­های تورکولوژی نیز پشتیبانی می­کند.

شعار این مرکز، برگرفته از بیتی مربوط به شاعر بلند آوازه قرن هشتم هجری قمری در آناتولی است.

Gelin tanış olalım,

İşi kolay kılalım.

Sevelim, sevilelim,

Dünya kimseye kalmaz

بیایید آشنا شویم

کارها را بر همدیگر آسان بگیریم

دوست بداریم، و دوستمان بدارند

چرا که دنیا برای هیچ کسی باقی نخواهد ماند!

پروژه مهم دیگر یونس امره "بازسازی میراث فرهنگی در بالکان" است. این پروژه با همکاری بانک مرکزی ترکیه به منظور ترمیم و نگهداری از نسخه­های خطی تخریب شده در زمان جنگ، تهیه و کپی از نسخه­های آسیب دیده و حفظ آن است. قلمروی اجرای این پروژه بوسنی و هرزگوین، مقدونیه، آلبانی، کوزوو، صربستان، مونته نگرو (کاراداغ) و کرواسی است. پروژه­های دیگر در دست اجرا "پروژه احیا هنرهای سنتی ترکیه در بالکان" است. یکی از فعالیت مهم این موسسه، تأسیس "صدای رادیو ترکیه" است. کسانی که می­خواهند زبان ترکی را از سراسر جهان یاد بگیرند با پخش 24 ساعته است.

به جز این، دوره­های آموزشی دیپلماسی عمومی هم در این موسسه برگزار می­شود و برنامه مدرسه تابستانی در هر تابستان صدها زبان آموز ترکی را برای یادگیری بهتر و شناختن عینی و ملموس از ترکیه به این کشور مهمان می­کند. دانش آموزانی که در این پروژه شرکت کردند 31٪ از كشورهای بالكان، 22٪ از آسیا، 18٪ از آفریقا، 16٪ از خاورمیانه و 13٪ از كشورهای اروپایی بوده­اند.

5. سریال و مدیا (TRT -AA)

به منظور استفاده از حداکثر ظرفیت دیپلماسی رسانه­ای، ترکیه طبق گزارش آژانس کلوبال در ۲۰۱۸ اولین کشور صادر کننده فیلم و سریال بوده و آمریکا رو پشت سر گذشته است. در سال ۲۰۱۹ درآمد صادرات سالانه سریالهای ترکیه­ای به 350 میلیون دلار رسیده است. تا به امروز بیش از 150 مجموعه تلویزیونی در 146 کشور از جمله اروپا، خاورمیانه، آسیای میانه، آفریقا، آمریکای شمالی و جنوبی به بیش از ۷۰۰ میلیون مخاطب عرضه شده است. سریال حریم سلطان با ۵۰۰ میلیون بیننده پرمخاطاب ترین سریال ترکیه در جهان شده است. سریال قیام ارطغرل با تاکید بر وحدت اسلامی مورد استقبال جهان اسلام قرار گرفته است. رییس جمهور ونزوئلا این سریال را تحسین کرده و از لوکیشن فیلم برداری بازدید کرده است. این سریال در کشورهای عرب به ۲۰۰ میلیون بیننده رسیده و در پاکستان پر بیننده ترین سریال سال جاری این کشور شده است. با اینکه حکومت هند این سریال را ممنوع کرده بین مسلمانهای هند هم مخاطاب پیدا کرده است. در خاورمیانه عربستان مصر و امارات با وجود ممنوعیت پخش این سریال بیشترین بینندگان این سریال را به خود اختصاص داده­اند.

ترکیه همچنین فعالیتهای بین المللی خود را از طریق رسانه­ها ملی مثل TRT و AA در سالهای اخیر افزایش داده و فعالیتهای انتشاراتی خود را با دفاتر نمایندگی فعال در بسیاری از کشورها ادامه می­دهد. ترکیه در حال حاضر یکی از برترین تولیدکننده محتوا به زبانهای مختلف دنیاست. شبکه تلویزیونی Trt به ۴۱ زبان دنیا از طریق سایت، تلویزیون و رادیو، صدای ترکیه را در جهان منتشر می­کند. خبرگزاری آناتولی به 13 زبان از جمله زبانهای قومی مثل کردی، سورانی، بوسنوی، آلبانی و مقدونی خبر منتشر می­کند.

6. وزارت گردشکری

در بحث گردشگری ترکیه با شعار"Turkey Home" ، با هدف جذب گردشگر، فعالیت­های مختلفی را انجام می­دهد. ترکیه با شعار "نیرو­های پنهان خود را کشف کنید"، سعی در معرفی این کشور با تأکید بر پیشینه تاریخی و فرهنگی آن داشته است. استفاده درست ترکیه از عناصر قدرت نرم، موجب افزایش تعداد گردشگران شده است. طبق گزارش مرکز آمار ترکیه در سال 2018، 46 میلیون، و در سال 2019، 52 میلیون توریسم به این کشور آمده است و در سال ۲۰۱۹ درآمد سالانه ترکیه از گردشگری به ۳۵ میلیارد دلار رسیده است.

7. ترک سوی

ترک سوی که یونسکو­ی ترکهاست، توسط وزرای فرهنگ آذربایجان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان، ترکیه در سال 1993 تاسیس شده است. قبرس ترک و تاتارستان، باشقورستان، ساخا، آلتای، تیوا، جمهوری خاكاسیا و گاگوزیا که وابسته به فدراسیون روسیه هستند به عنوان عضو ناظر در این مجمع حضور دارند. هدف ترک سوی تقویت اتحاد و برادری جوامع ترک از طریق بهبود فرهنگ مشترک جهان ترک است و تلاش دارد میراث فرهنگی و اندوخته تمدن جهان ترک را به نسل­های آینده رسانده و در جهان معرفی کند. طبق گزارش ۲۰۱۹ با ۴۹.۷ ایندکس سکور "soft power 30" ترکیه جایگاه ۲۹ را در جهان دارد. این میزان در ۲۰۱۲ به ۲۰ هم رسیده بود. متاسفانه یه سری بحران­های درونی و برونی ترکیه بر سیاست خارجی این کشور به خصوص در حوزه قدرت نرم تاثیر گذاشته است.

پس از سخنرانی خانم کایا، حاضران در نشست به طرح پرسش­های خود پرداختند و تبادل نظر میان پژوهشگران مهمان پژوهشکده و خانم کایا انجام گرفت.

گزارش: عارف بیژن، پژوهشگر مهمان و عضو گروه ترکیه شناسی