وارسی اهمیت ، یافته ها و کاستی های کتاب قیام‌های مردمی در کشورهای عربی: بسترها و پیامدها (2019-2011)

نوع مطلب: گزارش ۱۴ شهریور ۱۴۰۰

با حضور نویسندگان اثر:

( دکتر امیرمحمد حاجی یوسفی ، دکتر مهدخت ذاکری ) ، ناقدین اثر ( دکتر عبدالامیر نبوی ، دکتر رضا نجف زاده )

با مدیریت دکتر قدیر نصری

مقدمه

نشست معرفی و نقد کتاب «قیام‌های مردمی در کشورهای عربی: بسترها و پیامدها (2019-2011)» با همکاری پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و مرکز مطالعات سیاسی و اقتصادی دانشگاه شهید بهشتی و با حضور نویسندگان اثر امیرمحمد حاجی‌یوسفی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و ناظر علمی گروه مطالعات تروریسم و مهدخت ذاکری مدیر گروه مطالعات تروریسم پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، عبدالامیر نبوی عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و رضا نجف‌زاده عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی به ‌عنوان منتقدین اثر و با مدیریت قدیر نصری عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی و رییس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، چهارشنبه 10 شهریورماه 1400 به صورت مجازی برگزار شد.

شیوه ای تازه برای بررسی اثر علمی

در ابتدای جلسه ، دکتر نصری ، رییس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه ، تصریح نمود که بررسی کتاب در ایران متاسفانه به توصیف و تخریب و تمجید بی محتوا تقلیل یافته است. در حالی که برررسی اثر یا اصطلاحاً Book Review باید به این چهار پرسش پاسخ بدهد :

سخن مرکزی اثر چیست یا چه چیزی این اثر را متمایز می کند؟
من ناقد چه مطالبی از این اثر آموختم که قبلاً نمی دانستم؟
با چه مواردی از این اثر موافق هستم؟
از دید من ناقد ، این اثر از چه کاستی هایی ( بخصوص در حوزه روش سنجش ادعا ، مفهوم سازی و سازگاری وعده و نتیجه اثر ) رنج می برد؟

شیوه ای تازه برای بررسی اثر علمی

سخن مرکزی اثر چیست یا چه چیزی این اثر را متمایز می کند؟
من ناقد چه مطالبی از این اثر آموختم که قبلاً نمی دانستم؟
با چه مواردی از این اثر موافق هستم؟
از دید من ناقد ، این اثر از چه کاستی هایی ( بخصوص در حوزه روش سنجش ادعا ، مفهوم سازی و سازگاری وعده و نتیجه اثر ) رنج می برد؟

نصری، ضمن در ادامه بحث ضمن خوش‌آمدگویی تاکید کرد که هدف از این نشست، مباحثه فعال درباره نقاط ضعف و قوت این اثر، از نگاه نویسندگان و منتقدین می‌باشد. حاجی یوسفی در پاسخ به این سوال که ویژگی و تمایز این کتاب با ادبیات‌های پیشین مرتبط با این موضوع چیست، گفت: از مهم‌ترین کارهای یک محقق و نویسنده این است که مرزهای موجود در یک موضوع و مسئله را شناسایی کند تا از این طریق بتواند سوال خود را مطرح کرده و به دنبال توسعه مرزهای دانش در آن موضوع باشد. وی تاکید کرد در این راستا منابع فارسی و انگلیسی متعددی بررسی شد تا خلا تحقیقات پیشین شناسایی شوند. دیگر مسئله این است که در هر ادبیاتی، نگاه متفاوتی نهفته است، برخی جنبش‌های مردمی را آن‌قدر بزرگ کردند که نام انقلاب را بر آن نهادند و برخی آن‌قدر کوچک که از ابتدا به چشم جنبشی شکست خورده به آن نگریستند. واقعیت این است که این جنبش‌ها تحول عظیمی را در منطقه خاورمیانه و همچنین مطالعات خاورمیانه به‌وجود آورد. همه این مسائل ما را بر آن داشت تا بازاندیشی کنیم بر چرایی رخ‌داد این جنبش‌ها از کشوری نه‌چندان مهم و برجسته. وی در پایان صحبت‌هایش به این مسئله اشاره داشت که این کتاب با نگاه و مدلی تلفیقی به تاملی دوباره به این موضوع پرداخته است.

در ادامه ذاکری، ضمن معرفی کلی فصول کتاب، بیان کرد: تحولات مستمر در خاورمیانه موجب شد که نگارش این کتاب به دو سال بیانجامد و بیش از 300 منبع انگلیسی زبان و همچنین منابع فارسی زبان متعدد در رابطه با این موضوع را مورد بررسی قرار دادیم. این کتاب هشت فصل دارد و در 240 صفحه نگارش شده است. در فصل اول به کلیات و روش پژوهش پرداخته شده، در فصل دوم شاخص‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی شش کشور تونس، مصر، لیبی، بحرین، یمن و سوریه معرفی شده، در فصل سوم دلایل وقوع قیام‌های عربی را شناسایی کرده و با استفاده از مدل به‌کار گرفته شده در این کتاب به بررسی پنج شاخصه عقب‌نشینی دولت اقتدارگرا، سرمایه‌داری رفاقتی، به‌ حاشیه ‌رانده شدن طبقه متوسط، افزایش نا‌برابری و نقش قدرت‌های بزرگ پرداخته شده است. در فصل چهارم مناسبات بازیگران دولتی و غیر دولتی و خارجی در روند این جنبش‌ها بررسی شده که در این رابطه، به نقش بازیگران دولتی و ارتش به‌عنوان مهم‌ترین رکن تاثیرگذار در این قیام‌ها، نیروهای غیر دولتی همچون جوانان، احزاب و اتحادیه‌ها و همچنین نیروهای خارجی مانند اسرائیل و ناتو به تفصیل بیان شده است. فصل پنجم به پیامدهای بین‌المللی و منطقه‌ای این قیام‌ها نگاهی انداخته است، در فصل ششم کتاب با استفاده از مدل دیگری به چرایی تفاوت در نتایج قیام‌های عربی می‌پردازد و اینکه چرا در برخی از کشورها، دولت‌های اقتدارگرا به سرعت سقوط کردند و در برخی دیگر این دولت‌ها قادر به ادامه حیات بودند. در فصل هفتم این کتاب به رابطه جمهوری اسلامی ایران با قیام‌های عربی می‌پردازد و در نهایت در آخرین فصل نتیجه‌گیری و جمع‌بندی انجام شده است.

در ادامه نجف‌زاده در پاسخ به این پرسش که چه چیزی از این کتاب آموخته و چه نقدی بر این کتاب وارد می‌داند، توضیح داد:ابتدا باید اذعان کرد که همکاری در نوشتن یک اثر علمی کاری دشوار است؛ اینکه دو نویسنده و محقق بر روی جنبه‌های متفاوت یک موضوع تفاهم داشته و به آمار و ارقامی توافقی دست‌یابند، امری ساده نیست که از این بابت باید به نویسندگان این اثر تبریک گفت. دیگر نکته قابل توجه این اثر این است که نویسندگان تلاش کرده‌اند تا جامعه‌شناسی سیاسی، اقتصاد سیاسی و سیاست مقایسه‌ای را یک‌جا بنشانند و از همه این منظرها به مسئله نگاه کنند. همچنین مسئله دیگر این است که بررسی شش کشور از منظر جامعه‌شناسی سیاسی و اقتصاد سیاسی کاری دشوار و نقطه قوت این اثر است؛ اما در عین حال نقطه چالش‌برانگیز این پژوهش نیز می‌باشد؛ زیرا که در این عرصه بزرگان و رقبای زیادی چون فواد عجمی، آدام هنیه، دکتر بشیریه و دیگران نیز کار کرده‌اند.

در ادامه عبدالامیر نبوی، در پاسخ به پرسشی از سوی قدیر نصری در باب برداشت نویسندگان در باب ارتش مصر و نقش ساختار ارتش در ایستادگی آن در برابر شورش و نیز در خصوص ارزیابی نکته های اصلی کتاب، اظهار کرد: دسته‌بندی نظریات در فصل آغازین این کتاب بسیار جذاب و نوآورانه است؛ اما نقدی که وجود دارد این است که تمامی منابع فارسی زبان که در حوزه قیام‌های عربی منتشر شده، در این اثر بررسی نشده بدین ترتیب که اکنون برخی منابع فارسی زبان در این اثر دیده شده و برخی مغفول مانده‌اند. دیگر این‌که در فصل هفتم که نویسندگان به رویکرد ایران در برابر این تحولات در خاورمیانه می‌پردازند، در انتها جای مفهوم‌ سازی خالی است؛ بدین معنا که انتظار می‌رفت تا نویسندگان پس از تحلیل‌های مختلف در این رابطه، نتیجه‌گیری کنند که رویکرد ایران در برابر قیام‌های عربی، ذیل کدامین مفهوم جای می‌گیرد. وی در ادامه برداشت نویسندگان در باب ارتش مصر را نیازمند تامل بیشتر دانست و در انتها ضمن خسته ‌نباشید به نویسندگان این کتاب ارزشمند، عنوان کرد که اطلاعات و دانشی که کتاب به خواننده منتقل می‌کند، به‌گونه‌ای می‌باشد که گویی سال‌ها بر روی آن وقت گذاشته شده باشد.

گزارش: مریم هاشمی نژاد دبیر گروه مطالعات تروریسم

جهت ارجاع علمی: دکتر امیرمحمد حاجی یوسفی ، دکتر مهدخت ذاکری و همکاران، «وارسی اهمیت ، یافته ها و کاستی های کتاب قیام‌های مردمی در کشورهای عربی: بسترها و پیامدها (۲۰۱۹-۲۰۱۱)، تاریخ انتشار در سایت مرکز: ۱۴۰۰/6/14

https://www.cmess.ir/Page/View/2021-09-05/4858

نویسنده

مریم هاشمی نژاد (دبیر گروه تروریسم نوین در خاورمیانه)