روابط هند و اسرائیل: گسترش فرصت‌های جدید

نویسنده: سید حامد حسینی؛ عضو گروه بررسی مسائل استراتژیک خاورمیانه

وقتی صحبت از روابط هند و اسرائیل به میان می‌آید، بسیار غیرمعمول و نادر است که مباحث مربوط به همکاری‌های نظامی-امنیتی یا معاملات تسلیحاتی طی سفرهای سطح بالا در دستور کار قرار نگیرد. دو طرف عموماً بر همکاری امنیتی تمرکز کرده‌اند، بدون اینکه توجه زیادی به تقویت همکاری‌ها در زمینه‌های دیگر نیز داشته باشند. اما به نظر می‌رسد که اکنون این روند تا حدودی تغییر کرده است. انتظار می‌رود از این پس همکاری‌های گسترده در طیف روابط دوجانبه الگوی روابط هند و اسرائیل باشد. هر دو بازیگر با بهره‌گیری از سیر صعودی در روابط خود، علاقه‌مندند تا فرصت‌های جدیدی را برای ایجاد نه‌تنها همکاری‌های دوجانبه بلکه مشارکت‌های سه‌جانبه و چندجانبه با کشورهای همسو با خود در منطقه و فراتر از آن دنبال کنند.

اهمیت سفر وزیر خارجه هند

سفر اخیر سوبرانیام جایشانکار وزیر امور خارجه هند به اسرائیل، به وضوح تغییر دینامیک‌های قابل توجه روابط هند و اسرائیل را نشان داده است. بدون شک این یک دیدار مهم بود، به ویژه با توجه به اینکه یک دولت جدید در اسرائیل به ریاست نفتالی بنت بر سر کار آمده است که هند را دوست بزرگ خود می‌خواند و علاقه خود را برای توسعه روابط منحصر به فرد و گرم بین طرفین بارها خاطرنشان کرده است. جایشانکار در این سفر با اشاره به حسن نیت سیاسی، دعوت نارندرا مودی، نخست وزیر هند را به همتای اسرائیلی خود برای سفر رسمی به هند ابلاغ کرد و طبعا این ملاقات‌های سطح بالا به روابط پررونق طرفین می‌افزاید.

به خوبی آشکار شده است که سفر مودی به اسرائیل در ژوئیه 2017، به عنوان اولین سفر رئیس دولت هند، چیزی بود که واقعاً باعث توسعه روابط سیاسی قوی بین هند و اسرائیل شد. برای یک دوره قابل توجه، این حلقه مفقوده شکل گرفت و هر دو طرف نتوانستند از حداکثر پتانسیل روابط خود استفاده کنند. با این حال، این امر تغییر کرده است و همان‌طور که در سفرهای سطح بالای رهبران هر دو بازیگر در سال‌های اخیر دیده می‌شود نشان‌دهنده نگاه استراتژیک طرفین مبنی بر ارتقای همکاری‌های دوجانبه است. سفر جایشانکار به دلیل برجسته بودن بحث‌های دوجانبه و همچنین ملاقات‌های چندجانبه‌ای که با رهبران اسرائیل و همتایان خود از ایالات متحده و امارات متحده عربی داشت ، بحث‌ها و تحلیل‌های متفاوتی را در سطح رسانه‌ای برانگیخته است.

از نظر دو طرف، سه مورد کلیدی پیرامون سفر جایشانکار وجود دارد. نخست اینکه هند و اسرائیل توافق کردند که مذاکرات برای توافق تجاری آزاد را از ماه نوامبر از سر بگیرند. در صورت تحقق تجارت آزاد، روابط اقتصادی دو کشور به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد. همچنین دو طرف توافق کردند که گواهی واکسیناسیون COVID-19 یکدیگر را برای افزایش سفرهای بین‌المللی به رسمیت بشناسند،؛ حرکتی که به خودی خود قابل توجه بود و نشانه همکاری دو طرف در بخش مراقبت‌های بهداشتی از زمان شیوع ویروس کرونا بود. و سرانجام اینکه، اسرائیل به اتحادیه بین‌المللی خورشیدی به رهبری هند (ISA) می‌پیوندد که با اهداف هر دو کشور برای افزایش همکاری‌های خود در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و شریک در انرژی پاک بسیار مطابقت دارد. از ماهیت ابتکارات مورد بحث، واضح است که هر دو کشور مشتاقانه منتظر افزودن عمق بیشتری به مشارکت استراتژیک خود هستند که بدون شک باعث گسترش دامنه همکاری‌های دوجانبه می‌شود.

نکته دیگر این است که سفر وزیر امور خارجه هند به اسرائیل در یک مقطع مهم اتفاق افتاده که مشخصه آن تغییر موقعیت سیاسی و استراتژیک در خاورمیانه بود. چندین کشور از منطقه و فراتر از آن دینامیک‌های ژئوپلیتیکی در حال ظهور را دنبال می‌کنند که در پی توافق ابراهیم 2020 صورت پذیرفت. از یک سو، اسرائیل به دنبال تقویت همکاری‌های دوجانبه با هند در زمینه‌های وسیعی از جمله مراقبت‌های بهداشتی، داده‌های بزرگ، اقتصاد، فناوری، امنیت و غیره است؛ اما هم‌زمان، سیگنال‌های معناداری از سوی سران هند، اسرائیل و امارات مبنی بر تمایل آن‌ها برای ایجاد مشارکت سه‌جانبه و تشکیل چهار ضلع همکاری اقتصادی با مشارکت ایالات متحده به میان می‌آید. این چهار کشور به احتمال زیاد بر تجارت، امنیت دریایی، فناوری و پروژه‌های مشترک توسعه زیرساختی در چارچوب الگوی برنامه‌ریزی شده تمرکز خواهند کرد.

با توجه به ماهیت و شتاب کنونی روابط دوجانبه مربوطه، ابتکاری که آن‌ها پیش‌بینی کرده‌اند جالب توجه به نظر می‌رسد، اگرچه ممکن است مدتی طول بکشد تا این طرح شتاب بیشتری بگیرد. این چهار کشور به صراحت اعلام کرده‌اند که به نفع خود و همچنین منطقه وارد مشارکت چهارجانبه می‌شوند و برای همه یک موقعیت برد-برد ایجاد می‌کنند. با این حال، قطعاً این امر در برخی از کشورها، به ویژه چین باعث نگرانی می‌شود. هرگونه گنجاندن یک جزء امنیتی در آینده خاورمیانه پکن را ناراحت می‌کند و بنابراین، پیگیری اقدامات استراتژیک این بازیگر جالب توجه خواهد بود.

هند و توافقنامه ابراهیم

هند هنگام امضای توافقنامه آبراهام در سال گذشته با منافع متفاوتی نگاه کرد. با این حال، اسرائیل در پیش‌بینی مشارکت‌های احتمالی بین دهلی‌نو و امضاکنندگان توافق نگاه‌های فرامنطقه ای نیز داشت. در این مورد، هند در چند سال گذشته همکاری خود را با اکثر کشورهای خاورمیانه و نه تنها اسرائیل در این مناطق افزایش داده است. آن روزهایی که روابط هند با شرکای خاورمیانه‌ای بیشتر به واسطه تجارت نفت و انرژی، اندازه جامعه مهاجران هندی و حواله‌هایی که به این کشورها سرازیر می‌شد در حقیقت وزن و جایگاه این بازیگر را تعیین می‌کرد. اکنون روابط هند با شرکای منطقه‌ای نسبت به گذشته جامع‌تر شده است و بدین اعتبار، ایجاد مشارکت جامع با اسرائیل و نیز امارات متحده عربی و هند در زمینه‌های مختلف کار دشواری نخواهد بود. همچنین آشکار می‌شود که تحولات ژئوپلیتیکی در حال ظهور در خاورمیانه درهایی را برای تعاملات بیشتر بین هند، برخی کشورهای منطقه و همچنین ایالات متحده باز می‌کند. این روند به خوبی با تاکید فعلی هند بر چندجانبه گرایی مطابقت دارد که به طور فزاینده‌ای به عنوان یک ویژگی مهم در سیاست خارجی این کشور در شرایط سیاسی کنونی شناخته شده است.

پیش از این نیز شواهدی مبنی بر همکاری مشترک هند، اسرائیل و امارات متحده عربی در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر وجود داشت. در اولین پروژه از نوع خود، اتاق مشترک بازرگانی هند و اسرائیل همکاری سه‌ جانبه‌ای با امارات متحده عربی برای توسعه یک فناوری روباتیک خورشیدی در آینده نزدیک آغاز کرده بودند. همچنین مشارکت‌های مشابهی با بحرین، طرف دیگر توافقنامه ابراهیم وجود دارد. در کنار این، کشورهای دیگری مانند عربستان سعودی، اردن، عمان و مصر وجود دارند که هند می‌تواند با آن‌ها پروژه‌های مشترک اقتصادی و راهبردی را آغاز کند.

با نگاهی به این تحولات اخیر، به نظر می‌رسد که ترکیبی از سرمایه‌گذاری‌هایی وجود خواهد داشت که کشورهای مرفه اقتصادی خلیج فارس، فناوری‌های توسعه‌یافته اسرائیل و مهارت‌های تولیدی هند را گرد هم آورده و منجر به همکاری مشترک در زمینه‌های کلیدی می‌شود. چنین مشارکت‌هایی برای کشورهای عربی خلیج فارس که در حال حاضر برنامه‌های توسعه اقتصادی مربوطه خود را انجام می‌دهند و در نتیجه به مشارکت سرمایه‌گذاری مالی و کمک فن‌آوری نیاز دارند، اهمیت خواهد داشت. فراتر از این، امکان همکاری مشترک هند با این کشورها در زمینه‌های دیگر از جمله همکاری صنایع دفاعی، تولید مشترک، هوش مصنوعی، نوآوری فناوری فضایی و غیره وجود دارد. در یک کلام، امکانات موجود برای هند و برخی کشورهای خاورمیانه در صورت وجود حسن نیت سیاسی قوی بین دولت‌های آن‌ها، بسیار زیاد است.

جمع‌بندی

در مجموع تحولات آشکار در خاورمیانه نه تنها برای هند بلکه از نگاه برخی کشورهای منطقه مثبت است که در ارزیابی خود سرانجام با امضای توافقنامه ابراهیم توافق کرده‌اند که اختلافات سیاسی و ایدئولوژیکی خود را از بین ببرند و روابط را عادی کنند. این پیشرفت سیاسی از نگاه ایشان آغازگر دوره جدیدی از مشارکت‌ها بوده که بر اساس منافع مشترک و استراتژیک ایجاد شده بود. این تحول به ویژه برای اسرائیل، نشان دهنده به رسمیت شناخته شدن و پذیرش سیاسی در منطقه است که از زمان تأسیس در سال 1948 با آن دشمنی داشته‌اند. بنابراین اسرائیل بر ایجاد روابط بهتر با منطقه تمرکز خواهد کرد و متعاقبا اهداف استراتژیک و تاثیر اقتصادی این روابط را مورد نظر قرار خواهد داد.

اینکه بازیگرانی مانند ایالات متحده، اسرائیل و امارات متحده عربی علاقه زیادی به همکاری با هند در خاورمیانه و فراتر از آن نشان می‌دهند، نشان دهنده اهمیت روزافزون آن‌ها از نظر این دولت آسیای جنوبی است. این روند همچنین نشان می‌دهد که هند مسئولیت بزرگی را بر عهده گرفته تا انتظارات شرکای خود را برآورده سازد که بیشتر به استراتژی‌های نتیجه گرا علاقه‌مند خواهند بود. هند، درعین حال، به دنبال این است که از فرصت موجود استفاده کند تا نه تنها روابط خود را با اسرائیل تقویت کند، بلکه ردپای استراتژیک خود را در منطقه‌ای وسیع‌تر تقویت کند. یک سیاست فعال‌تر در خاورمیانه نیاز به زمان دارد تا هند بتواند حداکثر استفاده را از دینامیک‌های ژئوپلیتیکی که به تدریج ایجاد می‌شود، نصیب خود کند. در این میان، نباید از نظر دور داشت که چین با توجه به احتمال تشکیل این گروه چهار ضلعی در خاورمیانه چه نوع استراتژی را در پیش خواهد گرفت؛ نمایش واقعی سیاست در آینده نزدیک روندی جالب توجه خواهد بود.

جهت ارجاع علمی: سید حامد حسینی، « روابط هند و اسرائیل: گسترش فرصت‌های جدید»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/8/4

   https://www.cmess.ir/Page/View/2021-10-26/4898