اثر توافق ابراهیم بر حوزه امنیت انرژی

نویسنده: سید حامد حسینی، پژوهشگر مهمان و عضو گروه مسایل استراتژیک خاورمیانه

بنا بر گزارش‌ها، وزرای مربوطه اسرائیل، اردن و امارات متحده عربی در 22 نوامبر 2021 قرارداد مهم انرژی در برابر آب را در دبی امضا خواهند کرد. تحت شرایط مشخص شده آن، یک نیروگاه خورشیدی در اردن ساخته خواهد شد تا برق یک نیروگاه نمک‌زدایی اسرائیلی را تامین کند که به نوبه خود آب را به اردن می‌فرستد. انتظار می‌رود جان کری، نماینده ایالات متحده در امور اقلیمی نیز در این مراسم شرکت کند.

این توافق به رفع نیاز مبرم اردن به تامین آب کمک می‌کند و در عین حال برق بیشتری را به اسرائیل می‌فرستد که مطابق با نگرانی‌های منطقه‌ای تغییرات آب و هوایی نیز هست. جزئیات کامل در مورد این پروژه هنوز در دسترس نیست، اگرچه گزارش‌های منتشر شده سوالات خاصی را ایجاد می‌کند. با این حال، فراتر از جنبه عملی خود پروژه، این توافق می‌تواند اهداف مهم دیپلماتیک را تسهیل کند و به عنوان الگویی برای ادغام نسل اول عادی سازان عربی روابط - اردن و مصر - با بازیگرانی که به توافق‌نامه ابراهیم ملحق شده‌اند، عمل کند.

گسست در صلح سرد

اگر چه روابط امنیتی بین اردن و اسرائیل پس از معاهده صلح 1994 تقویت شد، اما روابط در حوزه غیرنظامی - چه دولت با دولت و چه مردم با مردم - سرد باقی ماند. روابط اقتصادی منجر به برخی تعاملات دوجانبه شد، مانند توافقی که بر اساس آن اردن گاز طبیعی اسرائیل را از میدان دریایی لویاتان خریداری می کند. با این حال، چنین معاملاتی معمولاً با مخالفت سیاسی قابل توجهی در پادشاهی اردن روبرو شده است.

در حال حاضر، به نظر می‌رسد که روابط به خوبی از نقطه پایین خود در دوران بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر سابق، تا حدودی به سمت بهبود وضعیت رفته است. با این حال، حتی در بهترین حالت خود در طول دهه 1990، این روابط محدود باقی ماندند. در نتیجه، پیمان صلح نتوانست به بسیاری از چالش‌های رایج مانند تغییرات آب و هوا، کمبود آب و تقاضای برق رسیدگی کند. به شکل معناداری، این دینامیک صلح سرد شبیه به الگویی است که پس از امضای معاهده صلح مصر و اسرائیل ایجاد شد.

از سوی دیگر، زمانی که امارات متحده عربی توافق ابراهیم را در سال گذشته رهبری کرد، به نظر می‌رسید که رویکرد جدیدی را برای توافقات صلح اعراب و اسرائیل آغاز کند. روابط غیرنظامی میان امارات متحده عربی و اسراییل به دلیل سابقه درگیری مستقیم که روابط اردن و مصر با اسرائیل را محدود کرده است، در مدت کوتاهی پیشرفت زیادی داشته است و بر اساس سوابق موجود، پیشرفت‌هایی در روابط محتاطانه آن‌ها ایجاد شده است. به عنوان مثال، پیش از این و در سال 2009، امارات متحده عربی نقش میزبانی آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدید پذیر جدید را به دست آورد، مشروط بر اینکه به اسرائیل اجازه دهد دفتر نمایندگی خود را در امارات تأسیس کند - این در حالی است که دو کشور این کار را نکردند. با این حال در برهه فعلی، آن‌ها به طور رسمی یکدیگر را می‌شناسند و در زمینه‌های تجاری، گردشگری، پزشکی، فرهنگی و ... قراردادهایی امضا کرده‌اند.

زمانی که ابتکار صلح امارات و اسرائیل در سال گذشته برای اولین بار آشکار شد، مستقیماً بر موضوع نگرانی گسترده منطقه‌ای یعنی تعلیق طرح‌های اسرائیل برای الحاق بخش‌هایی از کرانه باختری تاثیر گذاشت. با این حال، پس از آن، ابتکارات دوجانبه آن‌ها عمدتاً بر مسائل دوجانبه متمرکز شد. علیرغم ورود چند طرف دیگر به توافقنامه ابراهیم، عادی سازی امارات و اسرائیل تأثیر چندانی بر روابط تل‌آویو با همسایگان عرب و پیرامونی خود نداشت. اکنون، قرارداد جدید با اردن ممکن است گامی در جهت تغییر این الگو باشد.

افزایش نیازهای طرفین

در سال‌های اخیر، تغییرات آب و هوایی و جمعیت زیادی از پناهندگان سوری، وضعیت کمبود آب اردن را تشدید کرده است. تنها در سال جاری، با کاهش بارندگی به 60 درصد میانگین سالانه، شش مخزن از 14 مخزن سد کشور خشک شده است. اسرائیل طبق معاهده صلح خود هر سال 50 میلیون متر مکعب آب به این پادشاهی منتقل می‌کند و گهگاه مقادیر بیشتری را در صورت نیاز می‌فروشد (مثلاً 50 میلیون متر مکعب اضافی در سال جاری).

اعلامیه جدید خورشید در برابر آب در زمانی است که چندین طرح دیگر مرتبط با انرژی در خاورمیانه در حال انجام است. سوریه در 11 نوامبر قراردادی را با شرکت‌های اماراتی برای ساخت یک نیروگاه خورشیدی در نزدیکی دمشق امضا کرد. در ماه اکتبر، اردن موافقت کرد که برق لبنان را از طریق سوریه تامین کند. به همین ترتیب، مصر در ماه سپتامبر اعلام کرد که گاز طبیعی لبنان را از طریق اردن و سوریه تامین خواهد کرد. بدیهی است که این ترتیبات دارای پیچیدگی‌های سیاسی، اقتصادی و فنی بیشتری نسبت به قرارداد اسرائیل، اردن و امارات است که نیازمند تحلیل مخصوص به خود است.

بر اساس جزئیات غیررسمی گزارش شده، این قرارداد تبادل انرژی خواستار بهره‌برداری از مزرعه خورشیدی اردن تا سال 2026 و تولید 2 درصد از انرژی اسرائیل تا سال 2030 است که ظرفیت 460 مگاوات را نشان می‌دهد. اسرائیل ظاهراً 180 میلیون دلار در سال پرداخت خواهد کرد تا بین اردن و امارات تقسیم شود. البته مشخص نیست که اسرائیل برای ایجاد ظرفیت اضافی نمک‌زدایی و ارسال آب بیشتر به اردن چه پولی دریافت خواهد کرد. هیچ جزئیاتی در مورد مسیرهای تامین برق یا آب در دسترس نیست، اما به احتمال زیاد آن‌ها به طور کامل در شبکه‌های موجود اسرائیل ادغام خواهند شد. این جزئیات فنی مهم هستند زیرا شکست در دستیابی به مسیر صحیح آن‌ها، توافقات قبلی و پتانسیل دیپلماتیک آن‌ها را تضعیف می‌کند و مجددا باعث ایجاد تنش دیپلماتیک بین اردن و اسرائیل می‌شود.

پیامدها

توافق جدید دو هدف سیاست خارجی ایالات متحده را پیش می‌برد: اول رسیدگی به تغییرات اقلیمی و دوم تقویت توافق ابراهیم. اگرچه این توافق توسط طرف‌های ذینفع انجام شد، اما مقامات آمریکایی نقش مهمی در تسهیل انعقاد آن داشتند. پس از اجرا، این توافق می‌تواند ثبات اردن را با رفع کمبود شدید آب و ارائه کمک به دولت دارای کمبود نقدینگی تقویت کند. اسرائیل، امارات و ایالات متحده همگی پادشاهی اردن را به عنوان یک متحد می‌بینند و برای ثبات آن سرمایه‌گذاری می‌کنند.

این قرارداد همچنین راه‌های دیگری را برای برجسته‌سازی توافق‌ ابراهیم نشان می‌دهد. تاکنون، بیشتر فعالیت‌های دیپلماتیک پیرامون این توافق‌ بر افزودن بازیگران جدید یا تعمیق روابط دوجانبه بین اسرائیل و شرکای جدیدش متمرکز بوده است. گرچه این تلاش‌ها ادامه دارد، اما قرارداد خورشیدی/آب نشان می‌دهد که چگونه این توافق‌ها می‌توانند به طور هم‌زمان روابط اسرائیل را با نسل اول عادی سازان عربی روابط تعمیق بخشد.

با این توافق سه جانبه، امارات متحده عربی نه تنها منابع مالی بسیار مهم را فراهم می‌کند، بلکه به ایجاد زمینه‌ای کمک می‌کند که در آن روابط اردن و اسرائیل در یک محیط سیاسی کم‌هزینه پیش برود. انتقاد از اسرائیل در رسانه‌های اردن رایج است، اما مفسران در هنگام بحث درباره یک کشور عربی دوست مانند امارات، که احتمالاً نزدیک‌ترین متحد عمان در خلیج فارس است، محتاط‌تر هستند. نقش ابوظبی ممکن است تأثیر مشابهی بر صحنه داخلی اسرائیل داشته باشد. اگرچه اسرائیل به طور سنتی نسبت به اردن برای توسعه روابط غیرنظامی دوجانبه مشتاق‌تر بوده است، اما نشانه‌هایی از سیاسی شدن در آنجا نیز نمایان شده است. به عنوان مثال، نتانیاهو اخیرا از تصمیم کابینه فعلی برای فروش آب بیشتر به امان انتقاد کرد. تنظیم روابط دوجانبه در توافقنامه ابراهیم - که در اسرائیل بسیار محبوب است - می‌تواند تا حدودی این سیاست زدگی را کمرنگ کند.

در مجموع و بسته به جزئیات نهایی، توافق سه جانبه جدید ممکن است نشان دهد که چگونه طرف‌های عرب توافق‌نامه ابراهیم می‌توانند زمینه‌های همکاری متعددی را در روابط اسرائیل-اردن (و اسرائیل-مصر) تسهیل کنند. به نظر می‌رسد امان، قاهره و تل‌آویو آماده چنین پیشرفتی هستند و کشورهای پیمان ابراهیم آماده کمک در این زمینه هستند. همان‌طور که تعامل واشنگتن نشان می‌دهد، این دینامیک نوین همچنین فرصتی برای دیپلماسی ایالات متحده ایجاد می‌کند تا در خاورمیانه همکاری بیشتری را در امور غیر نظامی و امنیتی به پیش ببرد.

جهت ارجاع علمی: سید حامد حسینی، « اثر توافق ابراهیم بر حوزه امنیت انرژی»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/9/2