رویکرد احیا و ترمیم در سیاست خارجی ایران

نویسنده: سهراب انعامی علمداری عضو گروه مسائل استراتژیک خاورمیانه

استراتژیست‌ها براین باورند که راهبردهای عملیاتی و موثر زمانی شکل می‌گیرد که تصمیمات داخلی و دگردیسی‌های خارجی(منطقه‌‌ای و بین‌المللی) باهم به کار گرفته شود؛ به نحوی که کارگزاران سیاست خارجی بتوانند در فرآیند اقدام تصمیم بگیرند. چنین راهبردی در قالب راهبردهای «نوظهورو پویا» یا اصطلاحا «راهبرد ژله ای» قرار می گیرد، این نوع از راهبرد موقعیت محور و با اتکا به عقلانیت عملی است.

برپایه این نوع راهبرد، جموری اسلامی ایران در چهار دهه گذشته تلاش کرده تا محیط امنیتی آشوب زده خود را مدیریت کند، این محیط که واجد ویژگی هایی همچون سیالیت، پویایی، پیچیدگی، پارادوکسیکال و بی نظمی است، به تغییراتی در ادراک راهبردی کارگزران سیاست خارجی و الگوی رفتاری ایران انجامیده است.

درک کارگزاران سیاست خارجی در چنین روند و وضعیتی از ماهیت تحولات و دگردیسی ها اساسا کوتاه مدت، موقعیت محور و عملگرایانه است. کارگزاران سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ار سال 1392خورشیدی به این سو تلاش کرده اند تا در چارچوب مدیریت خاورمیانه آشوب زده، روند تهدیدزایی و ژئوپلیتیک زدایی از ایران را متوقف یا به حداقل برسانند.

اکنون با روی کار آمدن دولت سیزدهم به نظر می رسد که جمهوری اسلامی ایران با شرایط و وضعیت تازه ای روبه رو شده است؛ از یک سو، روندهای آشوبناک در خاورمیانه اشوب زده هنوز پابرجا هستند و در دیگر سو، با روی کار آمدن دولت جو بایدن در ایالات متحده و مهارت و توان این دولت در اجماع سازی و ائتلاف سازی بین المللی ظرفیت ها و مقدورات یک سیاست خارجی تهاجمی- تقابلی به پایین ترین سطح حود رسیده است.

اما پرسش اساسی این است که راهبردها و بایسته های سیاست خارجی ایران در چنین شرایطی چیست؟

سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران در آیین تحلیف ریاست جمهوری در مجلس شورای اسلامی با اشاره به دگرگونی های جهان کنونی تاکید می کند که تامین منافع ملت‌ها منوط به درک جهان جدید و تعامل راهبردی با قدرت‌های نوظهور و سیاست خارجی موفق، سیاست خارجی متوازن خواهد بود. همچنین «حسین امیرعبداللهیان» وزیر امور خارجه جدید ایران نیز در نشست سفرا و روسای نمایندگان خارجی مقیم تهران بر این باور است که عنوان سیاست خارجی دولت جدید ایران، سیاست خارجی متوازن، فعال، پویا و هوشمند است.

در این قالب، به نظر می رسد که برای اجرای یک سیاست خارجی متوازن و پوبا، تصمیم گیران و کارگزاران سیاست خارجی ایران نیازمند یک الگوی رفتاری مرحله ای – چندوجهی به بیان دیگر «سیاست ترمیم و احیا» (Restoration Policy) خواهند بود.

رویکرد احیا و ترمیم در قالب اولویت های راهبردی ایران یعنی «تهدیدزدایی»، «بازدارندگی»، «ثبات راهبردی» و «قدرت‌سازی موثر» می تواند به کاهش چالش ها، تنش زدایی مرحله ای و سپس تعامل موثر و جامع در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه بیانجامد. در این چارچوب، احیای برجام و حرکت به سمت گفت وگوهای مرحله ای، عملگرایانه، سازنده و هوشمندانه با کشورهای منطقه از جمله عربستان سعودی براساس منافع سیاسی- امنیتی و اقتصادی از اولویت های اصلی این رویکرد است.

همچنین، رویکرد احیا و ترمیم با کنترل معماهای امنیتی در محیط امنیتی ایران، پیش‌بینی ماهیت تحولات، توانمندی در ضداستراتژی، توانمندی ائتلاف‌سازی و با افزایش وزن ژئوپلیتیکی، همکاری‌های امنیتی، اعتمادسازی مرحله ای و ایجاد بسترهای مشارکت‌گرایی می تواند چالش های سیاست خارجی و منطقه ای جمهوری اسلامی ایران برای بسترسازی یک دیپلماسی اقتصادی فراکیر و موثر را کاهش دهد.

ترجمان چنین روندی تاکنون در مواضع اعلامی مقامات ارشد دولت سیزدهم به ویژه دیپلمات ارشد ایران یعنی حسن امیرعبداللهیان وزیر امورخارجه ایران در حاشیه نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد و دیدارهای دوجانبه و چندجانبه به خوبی نمود داشته است. اما باید به یاد داشته باشیم کاهش چالش ها و تهدیدهای محیط امنیتی در یک خاورمیانه اشوب زده اقدامی پیچیده، مرحله ای و عملگرایانه است.

براین مبنا اگر دیپلماسی را انباشت گام های کوچک برای اهداف بزرک تحلیل و تعریف کنیم؛ پرسش اساسی این است که یک سازوکار دیپلماتیک موثر و عملگرایانه برای رویکرد احیا و ترمیم در سیاست خارجی ایران چیست؟ از آنجایی که برخی تحلیلگران، سیاست خارجی را تداوم سیاست داخلی تفسیر می کنند، شکلی دهی یک دیپلماسی موثر در چارچوب رویکرد احیا و ترمیم نیازمند دو شکل از الزامات راهبردی یعنی الزامات راهبردی داخلی و الزامات راهبردی سیاست خارجی است.

در حوزه داخلی شکل دهی و تمرکز بر ادغام و یکپارچه سازی راهبردها و اقدامات اقتصادی برای یک سیاست خارجی توسعه گرا مبتنی برای پشتیبانی از دیپلماسی اقتصادی الزامی خواهد بود. در طی چهار دهه گذشته اساسا نگاه سیاست خارجی به دیپلماسی اقتصادی و نگاه دیپلماسی اقتصادی به حوزه اقتصاد داخلی جزیره ای بوده است. در این قالب، دستورکار اقتصاد ایران باید برای پیگیری یک سیاست همسایگی در حوزه اقتصادی از وضعیت هم سانی اقتصادی خارج شده و به شکل اقتصاد مکمل عملیاتی شود.

در حوزه سیاست خارجی نیز در چارچوب سیاست همسایگی، تنش زدایی مرحله ای و کاهش چالش ها، پیگیری سیاست عمل گرایانه «حل المسائلی»(Problem Solving)، افزایش نقاط مشترک همکاری، مسئولیت پذیری و در عین حال اقتدار در تصمیم گیری سیاسی، مشارکت فعال، هوشمند و موثر در روندهای چندجانبه منطقه ای و بین المللی و در نهایت تمرکز بر همکاری‌های اقتصادی پیرامونی از مهمترین الزامات راهبردی حوزه خارجی خواهد بود. همچنین، محیط راهبردی و ماهیت معادلات سیاسی- امنیتی و اقتصادی همواره نقشی اساسی در تعیین اهداف امنیت ملی هر کشوری دارد. در این قالب، جمهوری اسلامی ایران باید به بایسته های راهبردی تمرکز کند که الگوی رفتاری ایران را به سمت یک رویکرد احیا و ترمیم سوق دهد.

این رویکرد بایستی نخست برآمده از تعامل(کنش واکنش و اندرکنش) با محیط امنیتی باشد، دوم به‌صورت تکاملی یعنی در یک فرایند گام به گام تغییر یابد؛ سوم، با توجه به ظهور فرصت‌ها و تهديدهاي محيطي اقدامات و ابزارهای جدید در آن گنجانده شود؛ چهارم، به‌جای نوشتار و اجرای برنامه های بلندمدت غیرقابل‌بازگشت، نیاز به برنامه هایی با نشانگاه و ابزارهای مرحله ای است؛ و پنجم، در چارچوب یک راهبرد متوازن بايد به ايجاد توانمندي مديريت بحران به‌صورت مؤثر، سريع و كارآمد بیندیشد،

• فرجام، رویکرد احیا و ترمیم در سیاست خارجی ایران را می توان بحشی از یک راهبرد کلان برای کاهش ابرچالش های ملی تحلیل کرد که برآیند اجرایی سازی آن به تسهیل مناسبات سیاسی، بهبود کیفیت و کمیت روابط اقتصادی، کاهش چالش های منطقه ای و بین المللی و همچنین دولت قوی می انجامد.

جهات ارجاع علمی: سهراب انعامی علمداری، « رویکرد احیا و ترمیم در سیاست خارجی ایران»، تاریخ انتشار در سایت: 1400/9/6