جاه‌طلبی ترکیه در مسیر قدرت پهپادی

نویسنده: سید حامد حسینی، عضو گروه مسائل استراتژیک خاورمیانه

مقدمه

استفاده عملیاتی رو به رشد آنکارا از پهپادهای مسلح در مناطق پیرامونی ترکیه، توجه بسیاری از تحلیلگران سیاست خارجی، کارشناسان رسانه‌ها و دولتمردان در پایتخت‌های منطقه و فراتر از آن را به خود جلب کرده است. صعود ترکیه به عنوان یکی از پرکارترین کاربران پهپادهای مسلح در جهان ناگهانی بوده است. آنکارا با استفاده از سامانه‌های ساخت داخل برای نشان دادن اعتبار و قدرت در خارج از کشور و خارج از آن، به‌طور چشمگیری از این فناوری در حال رشد بهره برده است. رهبران ترکیه به‌وضوح درس‌های نظامی و سیاسی را از حملات اخیر خود در استفاده از پهپادهای مسلح دریافت کرده‌اند، درس‌هایی که بدون شک در عملیات آینده خواهد گنجید. در واقع، ترکیه از درگیر شدن - مستقیم یا غیرمستقیم - در اقدامات نظامی هم‌زمان یا متوالی - از داخل ترکیه تا شمال عراق، لیبی، سوریه و قفقاز، درس‌های متعدد، انباشته و فردی در مورد استفاده از پهپادهای مسلحانه آموخته است. در کنار این تجربه نظامی، تحول گسترده‌تری در نحوه استفاده آنکارا از هواپیماهای بدون سرنشین به عنوان دارایی سیاست خارجی وجود داشته است.

هرگونه توضیحی در مورد اقدامات نظامی ترکیه در محیط پیرامونی باید ذیل تلاش‌های این کشور برای ایجاد ظرفیت صنعتی دفاعی بومی و وضعیت جدید آن به عنوان یک قدرت پهپادی تفسیر شود. ترکیه در مقام یک قدرت متوسط ​​است که رشد اقتصادی و نظامی قابل‌ توجهی را تجربه می‌کند. از نظر ژئوپلیتیکی، روابط ترکیه با اروپا و ایالات متحده در یک دهه گذشته وخیم‌تر شده است و در نتیجه گزینه‌های واردات تسلیحات پیشرفته و سریع به طور فزاینده‌ای محدود شده است. در پاسخ، ترکیه تلاش‌ها را برای دستیابی به خوداتکایی بیشتر در تولید تسلیحات تسریع کرده است. تا سال 2011، 52 درصد از تجهیزات دفاعی ارتش ترکیه در داخل کشور مونتاژ می‌شد. سه سال بعد، این رقم به 60 درصد افزایش یافت. با این حال، خودکفایی صرف در تولید تسلیحات از نظر اقتصادی راهی ناکارآمد برای دستیابی به سلاح است و دیگر برای اکثر کشورها عملی نیست. در واقع، فرآیندهای مرتبط با جهانی‌سازی دفاعی-صنعتی، همراه با هزینه‌های روزافزون تولید سامانه‌های تسلیحاتی پیشرفته، مشوق‌های بزرگی را برای خودکفایی در تسلیحات ایجاد می‌کند. با انعکاس این موضوع، اکثر تسلیحات ترکیه تا حد زیادی به واردات فناوری خارجی وابسته هستند. با این حال، ترکیه یک قابلیت ویژه برای تولید بومی شناسایی کرد که همان پهپادهای مسلح هست.

تولد پهپادهای بومی

تا اوایل دهه 2000، ترکیه برای هواپیماهای بدون سرنشین به اسرائیل چشم دوخته بود. ترکیه مشتری اصلی اسرائیل در خرید پهپاد هرون (Heron) بود.در واقع، صنعت هواپیماهای بدون سرنشین بومی پس از اینکه ترکیه خرید هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیلی را به دلایل سیاسی متوقف کرد و از خرید هواپیماهای بدون سرنشین Predator ساخت ایالات متحده منع شد، ظهور کرد. فشار بعدی به سمت تولید هواپیماهای بدون سرنشین بومی منجر به چندین سیستم با کیفیت رقابتی بین‌المللی، از جمله Bayraktar TB2 شده است. داستان Bayraktar TB2 - سامانه‌ای که به یکی از بزرگ‌ترین داستان‌های موفقیت تسلیحات ترکیه تبدیل شده است - دارای پیچش خاصی است. سلجوک بایراکتار، یک مهندس تحصیل‌کرده در MIT، شرکت خانوادگی خود، Baykar Defense، را به تامین کننده اصلی پهپاد برای نیروهای مسلح ترکیه (TAF) و دیگر نهادهای امنیتی ترکیه تبدیل کرد. این اقدام، بایراکتار را که داماد اردوغان نیز هست به یک قهرمان ملی تبدیل کرد. Bayraktar TB2 با حمل مهمات هدایت‌شونده لیزری از سال 2015، یک پهپاد تاکتیکی توانمند با استقامت پرواز 24 ساعت است. توسعه آن در سال 2009 با تامین مالی معاونت صنایع دفاعی (Savunma Sanayii Başkanlığı، SSM) و بخش صنعت وزارت دفاع (Milli Savunma Bakanlığı) آغاز شد و از این‌رو Bayraktar TB2 IS به برجسته‌ترین پهپاد مسلح تولید شده در ترکیه تبدیل شد.

ترکیه همچنین شاهد توسعه پهپادهای دیگری بوده است. Anka-S با طول 26 فوت و با محموله تقریباً 400 پوندی، پهپاد استراتژیک ترکیه است. این پهپاد ملخ‌دار می‌تواند بیش از 24 ساعت مستقیم پرواز کند و موشک‌های کوچک هدایت‌شونده را شلیک کند. این پهپاد که توسط TAI (صنایع هوافضای ترکیه) تولید شده است با ویژگی کنترل ماهواره‌ای، این پهپاد را به عملکردهای فراتر از خط دید مجهز می‌کند و Anka-S را به پلتفرمی توانمندتر از Bayraktar TB2 تبدیل کرده است. این یک رادار با دیافراگم مصنوعی (SAR)، یک رادار SAR معکوس و یک رادار نشانگر هدف متحرک زمین برای شناسایی و ردیابی اهداف زمینی را حمل می‌کند. علاوه بر TB-2، شرکت Baykar Defense اولین دسته از آکینجی (Akıncı)، یک پهپاد با استقامت طولانی (HALE) در ارتفاع بالا را تولید و به نیروی هوایی ترکیه (Türk Hava Kuvvetleri) تحویل داده است. این پهپاد مجهز به سامانه‌های ارتباطی ماهواره‌ای، رادار هوا به هوا، رادار جلوگیری از برخورد و رادار دیافراگم مصنوعی است.

در مجموع، ارتش ترکیه در حال حاضر حدود 130 هواپیمای بدون سرنشین با طرح‌های مختلف دارد. چنین دستاوردهای سریعی در قابلیت‌های هواپیماهای بدون سرنشین بومی خود به خود اتفاق نیفتاده است؛ آن‌ها بیشتر نتیجه تلاش هماهنگ و از بالا به پایین رهبران سیاسی ترکیه بود. اردوغان در سخنانی پیرامون پهپادها و تولیدات دفاعی بومی در سال 2019، از تلاش‌های کشورش قدردانی کرد و افزود: از 20 درصد تولید داخل شروع کردیم و اکنون 70 درصد تولید می‌کنیم. مزایای عملیاتی حاصل از در اختیار داشتن سامانه‌های بدون سرنشین ساخت داخل به‌وضوح در درگیری‌های اخیر نشان داده شده است. در واقع، بالاترین نهاد تدارکاتی ترکیه، SSM، یک سند استراتژی 2018 تا 2022 منتشر کرد که به سامانه‌های تسلیحاتی خودکار به عنوان انقلاب سوم در میدان‌های جنگ پس از باروت و سلاح‌های هسته‌ای اشاره می‌کند. همچنین بیان می‌کند که ترکیه باید قابلیت‌های سامانه‌های هوایی بدون سرنشین ملی را بیشتر تقویت کند. تحلیل تجربه ترکیه در استفاده از پهپادهای مسلح در درگیری‌های اخیر نشان می‌دهد که چرا و چگونه این فناوری چنین جایگاه مرکزی در سیاست‌های خارجی و نظامی آنکارا پیدا کرده است.

بهره‌گیری از پهپادهای مسلح

احساس ترکیه نسبت به قدرت احیاگر خود، علاقه فزاینده اخیر این کشور به محیط پیرامونی و حتی فراتر از آن را موجب شده است. رویکرد ترکیه به خارج نزدیک خود چندوجهی بوده و در مکان‌هایی مانند سوریه و لیبی مدت‌ها قبل از شروع ساخت هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه ادامه داشته است. در این زمینه، پهپادها تنها یک بردار دیگر از طرح قدرت ترکیه را نشان می‌دهند. با این حال، این قاطعیت تازه کشف‌شده ترکیه - با هواپیماهای بدون سرنشین در خط مقدم - است که بر منطقه وسیع‌تری از قفقاز تا شبه‌جزیره عربستان و شمال آفریقا تأثیر گذاشته است. نیروهای امنیتی ترکیه از زمان تحویل اولین سامانه‌ها در سال 2015 از پهپادهای مسلح ساخت ترکیه برای امنیت داخلی استفاده می‌کنند. این پهپادها اکنون یک موهبت بزرگ برای نیروهای دولتی پس از دهه‌ها نبرد علیه تحرکات حزب کارگران کردستان (PKK) هست. حداقل از سال 2016، نیروهای ترکیه از پهپادهای مسلح برای حمله به شبه‌نظامیان کرد در داخل ترکیه و آن سوی مرز در سوریه و منطقه خودمختار اقلیم کردستان عراق استفاده کرده‌اند.

هم‌زمان، ترکیه نیز در عملیات سپر فرات و در امتداد مرز ترکیه با عراق و ایران، از TB-2 علیه داعش در سوریه استفاده کرد. عملیات شاخه زیتون - عملیات نظامی فرامرزی ترکیه در سال 2018 در سوریه - همچنین شاهد استفاده گسترده از Bayraktar TB-2 بود. از مجموع 3391 شبه‌نظامی YPG/PKK که ادعا می‌شود توسط ارتش ترکیه و متحدان محلی کشته شده‌اند، 449 نفر به طور مستقیم توسط پهپادهای مسلح تاکتیکی مورد هدف قرار گرفته‌اند. Bayraktar TB-2 همچنین برای سایر اهداف مورد استفاده قرار گرفت که منجر به 680 مورد مرگ بیشتر شد. تصمیم‌گیرندگان سیاسی-نظامی ترکیه با فهم درس‌های عملیات سپر فرات و شاخه زیتون، بر آسیب‌پذیری پرسنل نظامی در مناطق نبرد تمرکز کردند. پیشرفت در موشک‌های هدایت‌شونده ضد تانک (ATGM) و وسایل انفجاری دست‌ساز (IED) تهدیدهای تهدیدآمیزی برای بقای زره‌ها ایجاد کرد. با عنایت به ریسک ثابت در این عملیات، پهپادها نه تنها یک افزایش‌دهنده نیرو هستند، بلکه ابزاری برای کاهش تلفات ترکیه هستند. این ترکیب از مزایا برای رهبران ترکیه جذاب‌تر خواهد بود، زیرا آن‌ها مداخله نظامی آینده در سوریه و جاهای دیگر را در نظر داشتند.

اوایل سال 2020 لحظه مهمی برای پهپادهای مسلح ترکیه بود. در 27 فوریه، یک حمله هوایی به کاروان نظامی ترکیه و یک پست دیده‌بانی در جنوب ادلب منجر به کشته شدن 30 سرباز ترکیه شد. سه روز بعد ترکیه عملیات ترکیبی زمینی، توپخانه‌ای و هوایی به نام سپر بهار را علیه ارتش سوریه آغاز کرد. عملیات هوایی ترکیه کوتاه بود و از اول مارس آغاز شد و تنها پنج روز بعد، زمانی که آنکارا و مسکو آتش‌بس منطقه‌ای را امضا کردند، پایان یافت. پهپادهای ترکیه در نبرد هوایی سپر بهار نقش برجسته‌ای داشتند. نکته مهم این است که آن‌ها به همراه هواپیماهای سرنشین دار، دفاع هوایی سوریه را به بهترین شکل ممکن شکست دادند و سامانه پدافند هوایی پانتسیر را منهدم کردند. در مجموع 8 سامانه پدافند هوایی پانتسیر و تور ساخت روسیه طی یک هفته توسط پهپادهای مسلح ترکیه از مدار خارج شدند. مقامات ترکیه مباهات کردند که این حملات ویرانگر توسط یک پهپاد مرگبار Swarm انجام شده است. سپر بهار در واقع اولین جنگنده Anka-S را شاهد بود که به ترکیه اجازه داد از ظرفیت بارگیری بزرگ این پهپاد استفاده کند. با این حال، تأکید ارتش ترکیه بر اثربخشی پهپادهایش چیزی مبالغه‌آمیز است؛ همان‌طور که در واقعیت، سرکوب موفقیت‌آمیز سامانه‌های پدافند هوایی سوریه به دلیل ادغام مؤثر سامانه‌های موشکی و باتری‌های توپخانه‌ای نیروهای ترکیه با پهپادها بود.

ترکیه به عنوان بخشی از عملیات خود در لیبی، 10 پهپاد TB2 را در ژوئن 2019 برای کمک به دولت وفاق ملی (GNA) جهت حفظ طرابلس مستقر کرد. پرسنل ارتش ترکیه این پهپادها را با استفاده از دکل‌های رله ساخته‌شده توسط TAF به منظور گسترش برد Bayraktar TB2 مستقر کردند. TB2 در ابتدا عملکرد ضعیفی داشت و طبق برخی گزارش‌ها، تمامی پهپادها توسط حملات هوایی ارتش ملی لیبی (LNA) با استفاده از پهپادهای Wing Loong تا پایان اکتبر 2019 منهدم شدند. در پاسخ به این، دولت وفاق ملی از ترکیه درخواست پهپادهای بیشتری کرد. مشکل این درخواست این بود که شرکت Baykar Defense نمی‌توانست TB2 را با سرعت کافی تولید کند. در پایان سال 2019، به نظر می‌رسید که ارتش ملی لیبی دست برتر را داشته باشد. یک چرخش مهم در بهار 2020 رخ داد، زمانی که پهپادهای ترکیه با هماهنگی ناوهای جنگی به پایگاه هوایی استراتژیک الوطیه، در حدود 80 مایلی جنوب طرابلس حمله کردند و به نیروهای دولتی اجازه دادند تا پایگاه را تصرف کنند و به حمله ارتش ملی لیبی به طرابلس پایان دهند. علاوه بر این، آنچه به نظر می‌رسد تغییرات نامشخصی است که به‌سرعت در Bayraktar TB2 در اواخر سال 2019 انجام شد به این معنی بود که تا بهار 2020، حملات هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه به دولت تحت حمایت سازمان ملل کمک کرد تا تقریباً تمام غرب لیبی را از نیروهای ارتش ملی بازپس گیرد.

درگیری شش هفته‌ای در پاییز 2020 بین آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی شهرت جدیدی برای برنامه هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه به ارمغان آورد. هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه برای آذربایجان در درگیری با نیروهای ارمنی حیاتی بودند. آذربایجان با حمایت ترکیه بخش‌هایی از اراضی را که در جریان درگیری اولیه بر سر منطقه از سال 1988 تا 1994 از دست داده بود، بازپس گرفت. در جریان نبرد، پهپادهای TB2 و پهپادهایKamikaze ساخت اسرائیل به نیروهای آذربایجان کمک کردند تا بر دفاع ارمنستان غلبه کنند. پهپادهای TB2 با هدف قرار دادن خودروهای زرهی و سامانه‌های ضد هوایی تعدادی از مواضع ارمنستان را منهدم کردند. پشتیبانی هوایی نزدیک توسط پهپادهای ترکیه برای ارتش مکانیزه و زرهی آذربایجان به جهت انجام حملات برق‌آسا و تصرف زمینی حیاتی بود. باکو همچنین به دلیل مدل دیجیتالی زمینی (DTM) از منطقه قره‌باغ کوهستانی که چند سال پیش از یک پیمانکار اسرائیلی دریافت کرده بود، دست بالا را داشت. این امر به دولت و ارتش آذربایجان نمایش دقیقی از منطقه کوهستانی بر اساس ترکیبی از رادار، حسگر انسانی و اطلاعات تصویری ارائه کرد. با استفاده از این مدل، نیروهای مسلح آذربایجان توانستند از TB2 و پهپادهای اسرائیلی برای انجام حملات دقیق استفاده کنند.

جمع‌بندی

اگرچه پهپادهای ترکیه تنها یکی از جنبه‌های طرح قدرت ترکیه هستند، اما نقش بزرگی در مداخلات و عملیات نظامی اخیر ترکیه ایفا کرده‌اند. دلایلی برای واجد شرایط بودن موفقیت ترکیه در بخش هواپیماهای بدون سرنشین وجود دارد. ترکیه به واردات حسگرها و سایر تجهیزات حساس از ایالات متحده، بریتانیا، کانادا و دیگران متکی است. از آنجایی که همه این کشورها اعلام کرده‌اند که دیگر چنین تجهیزاتی را به ترکیه نمی‌فروشند، توسعه هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه به طور بالقوه ممکن است متوقف شود. همچنین سایر کشورها در حال بررسی استقرار پهپادهای ترکیه در لیبی، سوریه و قره‌باغ هستند. اما به جرات می‌توان گفت که دفعه بعد که ترکیه با هواپیماهای بدون سرنشین خود به میدان نبرد می‌رود، سامانه‌های متنوع و همچنین پهپادهای بهتری به کار گرفته می‌شود.

با این وجود، موفقیت محسوس پهپادهای ترکیه در سوریه و جاهای دیگر باعث شده تا برخی ادعا کنند که این سامانه‌ها با بهترین پهپادهای چینی برابری می‌کنند و شاید می‌توانند شکاف خود را با پهپادهای غربی و اسرائیلی کم کنند، حتی در حدی که با آمریکا قابل مقایسه باشند. اگرچه بسیاری از کشورهایی که دارای پیوندهای نظامی قوی با ایالات متحده و غرب هستند، ممکن است خرید هواپیماهای بدون سرنشین بهتر از این منابع را دوچندان کنند؛ با این حال، سامانه‌های ترکیه قبلاً جایگاه قدرتمندی را در بازار رو به رشد فناوری‌های پهپادهای نظامی ایجاد کرده‌اند. Bayraktar TB2 در ژانویه 2019 توسط اوکراین سفارش داده شد و اولین تحویل در ژوئن همان سال انجام شد. سایر متحدان کلیدی نیز پهپادهای ترکیه را خریداری کرده‌اند. قطر شش سامانه Bayraktar را به دست آورده است، در حالی که بنا بر گزارش‌ها، پاکستان علاقه‌مند به خرید پهپادهای کوچک ترکیه است. علاوه بر این، ترکیه و لهستان قراردادی را برای فروش پهپادهای جنگی امضا کرده‌اند که لهستان را به اولین کشور عضو ناتو و اتحادیه اروپا تبدیل می‌کند که هواپیمای Bayraktar TB2 را خریداری می‌کند. در شمال آفریقا، تونس قراردادی 240 میلیون دلاری با TAI برای 6 پهپاد Anka-S امضا کرده است.

به طور کلی، برنامه هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه یک دستاورد فنی و مهندسی قابل توجه است. به غیر از ترکیه، تنها تعداد انگشت‌شماری از کشورها قادر به تولید پهپادهای پیشرفته و مسلح هستند. آنچه دستاوردهای ترکیه را قابل توجه تر می‌کند سرعت دستیابی به آن است. TAI تنها در سال 2013 شروع به ساخت Anka-S کرد، درحالی‌که Baykar Defense تولید TB2خود را در سال 2014 آغاز کرد. با توجه به تجربه بسیار مثبت آنکارا در حوزه پهپادهای مسلح، دلیل خوبی وجود دارد که فکر کنیم ترکیه همچنان نقش برجسته‌ای در تولید این سامانه‌های تسلیحاتی پیشرفته و بهره‌گیری از آن در آینده ایفا خواهد کرد.

جهت ارجاع علمی: «سید حامد حسینی، « جاه‌طلبی ترکیه در مسیر قدرت پهپادی»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/9/20