«رونمایی و نقد و بررسی کتاب: فرصت از دست رفته پارلمان در ایران»

رونمایی و نقد و بررسی کتاب «فرصت از دست رفته پارلمان در ایران» عنوان نشست تخصصی‌ای است که روز 12 تیر 1401 توسط گروه روندهای فکری در ایران پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزار گردید. این نشست با مدیریت مختار نوری مدیر گروه روندهای فکری و با سخنرانی خانم محدثه جزایی نویسنده کتاب، فریدون مجلسی پژوهشگر ارشد مطالعات سیاسی و تاریخی ایران معاصر، محمود صادقی نماینده پیشین مجلس و عضو هیأت علمی گروه حقوق دانشگاه تربیت مدرس و علی‌رضا ملائی توانی استاد تاریخ در پژوشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار گردید.

در ابتدای این نشست آقای نوری به معرفی کتاب و ضرورت و اهمیت مباحث مطرح شده در کتاب موردنظر پرداخت. از نظر دکتر نوری از همان زمانی که نطفه‌ های اولیه مجلس شکل گرفت تا به امروز هم چنان مجلس در رأس امور قرار نگرفته و امروزه ما همچنان با مشکلات عدیده­ای در حوزه قانونگذاری دست به گریبان هستیم. بنابراین هدف ما این است که در پرتو کتاب مذکور جنبه­ های مفهومی، سیاسی و تاریخی پارلمان در ایران را با اساتید حاضر به بحث و گفتگو بگذاریم. در ادامه شرح مختصری از موضوعات مطرح شده توسط سخنرانان در این جلسه ارائه خواهد شد.

محدثه جزایی

خانم جزایی نویسنده اثر بحث خود را با منشا شکل‌گیری کتاب آغاز کرد. از نظر ایشان هرکتابی از مجموعه‌ای از سوالات نشات می‌گیرد، در واقع تولد هر کتاب به سلسله‌ای از سوالات برمی‌گردد که درنهایت هر پژوهشگری با توجه به امکاناتش به یک یا چند مورد از این سوالات پاسخ می‌دهد. جزایی در ادامه گفت هر کتابی دو داستان داد یک داستان همان است که خطوط کتاب به خواننده نشان می‌دهد و شما می‌توانید آن را بخوانید؛ اما داستان دوم دیگری هم وجود دارد که شاید مهم‌تر از داستان اول باشد و آن مواجه شخص پژوهشگر با موضوع است. اینکه چگونه پژوهشگر به این سوال رسیده و این مسئله چگونه مهم تلقی شده است؟ بحث من امروز از دریچه داستان دوم است؛ چرا که من هم مانند همه دانشجویان علوم سیاسی به متون در دسترس مراجعه می‌کنم. نظریه‌ها و تئوری‌های زیادی را می‌بینم که به ساختارهای سیاسی و اجتماعی در ایران می‌پردازد. روش قالب در علوم سیاسی این است که به جای اینکه ذات و ماهیت نهادها را آشکار کند؛ کارکرد آنها را بررسی می‌کند. برای مثال، اگر بخواهد دولت را تعریف کند کارویژه‌های دولت را مشخص می‌کند، اگر بخواهد مجلس را معرفی کند کارویژه‌های آن را بررسی می‌کند. اگرچه این کار غلط نیست اما ما را از یک زاویه مهم غافل می‌کند آن هم این است که ذات و ماهیت نهادها چیست؟ بر ای کشف این چیستی فکر می‌کنم بهترین کار این است که به تاریخ رجوع کنیم جایی که این نهادها شکل گرفتند. در ابتدا به سراغ نهاد دولت رفتم اما کار کردن در رابطه با دولت کار دشوار است چون دولت نهادی انتزاعی‌تر از مجلس است. جزایی در ادامه گفت سوال مهمی که برای من پیش آمد این بود که چرا پارلمان نتوانست الگوی نهادی را در ایران پیاده کنند؟ برای پاسخ به این سوال باید به پرسش‌های دیگر پاسخ می‌دادم، از جمله اینکه چرا برای تأسیس نهادهای مشورتی در ایران پارلمان به یک الگو تبدیل شد؟. کانون تمرکز من بر دوره قاجار و عهد ناصری است. واقعیت این است که دوره قاجار دوره بسیار مهمی است از این بابت که درواقع اولین تکانه‌ها و تردیدها در رابطه با جامعه ایرانی در آن دوران شکل گرفت. زمانی که سفرنامه‌ها را می‌خوانید متوجه می‎شوید که اولین واکنش ایرانی‌ها نسبت به جهان خارج این بود که جامعه ما از جامعه اروپایی متفاوت است. درک اینکه ما موجودیت‌های متفاوتی هستیم دستاورد مهمی برای تأسیس این نهادها بود. اما تفاوت این بود که در ایران نهادهای پیشینی را حفظ کردند. جزایی در ادامه گفت به نظر می‌رسد در هسته اصلی پارلمان تأکید بر مقوله محدودکردن قدرت سیاسی و مشارکت نمایندگان مردم در جامعه ایرانی غایب بود و تبدیل به دغدغه اساسی نشده بود. دغدغه اصلی مفهوم مبهم عدالت‌خانه بود جنبشی که معلوم نبود قوه قضائیه را طلب می‌کند یا دادگستری را؟. چنین کشمکش‌هایی سبب شد یک نزاع مفهومی شروع شود که تا به امروز ادامه پیدا کرده است.

فریدون مجلسی

آقای مجلسی در ابتدای سخنانش گفتند انتخاب موضوع پارلمان به خصوص در ارتباط با مشروطیت ایران احتیاج به شجاعت دارد، چون شما قدم به عرصه‌ای گذاشتید که مطالعات فراوانی در آن آ« انجام شده است. البته خود شما به هم آن کارها ارجاع دادید. مجلسی در ادامه گفت آقای ملایی استاد تاریخ هستند و در اینجا از شیوه­های تاریخی بحث خواهند کرد. من دیپلمات هستم و نوع برخورد ما دیپلماتها با تاریخ فرق می‌کند. این تفاوت را شما در کتاب فریدون آدمیت با کتاب کسروی میبینید؛ در حال که فریدون آدمیت تاریخ را کاملاً از دیدگاه دیپلماتیک نوشته و وارد کننده نحوه جدید تاریخ‌نگاری علمی بوده است، ولی در روش نوشتنش دیپلمات بودن او رنگ تحلیلی بیشتری دارد. شما در کار دانشگاه محدودیت دارید یعنی آزادی عمل یک تاریخ‌نگار دیپلمات را ندارید که بتواند تحلیل‌های خودش را وارد کند. مجلسی در ادامه گفت من به علت علاقه به تاریخ کتاب‌های متعددی را به فارسی ترجمه کردم یا نوشتم که حدود بیست مورد آن به تاریخ مربوط می‌شود و از این بیست کتاب، سه یا چهار موردش جزء کتاب‌های ادبیات تارخی جهان است. منتها در ایران به جای بحث تاریخی به بحث فلسفی‌اش می‌پردازند و زمانی که با تئوری‌هایی که مبنای آن بر پیشگویی است تکیه می‌کنند با شکست مواجه می‌شوند. من زمانی که این کتاب را دیدم در اولین صحبتی که با شما کردم گفتم این تز است یک تز دانشگاهی. شناخت من از تز، روش جاافتاده تزنویسی در ایران است که همواره می‌گوید دو بخش شبه تز و آنتی‌تز، شبه تکاملی است و سنتز در آن ضعیف است. در کتاب شما خوشبختانه یک سنتز محدودی وجود دارد.

علی‌رضا ملائی

آقای ملائی سخنانش را این نکته مهم شروع کردند که کار جدی در حوزه پارلمان در ایران صورت نگرفته است. با اینکه ایران نخستین کشور مسلمان بود که پارلمان در آن تأسیس شد؛ پارلمانی که در زمان خودش پارلمان نیرومندی بود. اما اینکه چرا امروز پارلمان در ایران ضعیف است آن هم در کشوری که از پیشگامان تأسیس پارلمان بوده است سوال مهمی است. کشورهایی آسیایی که درگذشته مستعمره بودند امروز می‌بینیم پارلمان قدرتمندی دارند. به هر حال این موارد نیازمند اندیشه‌ورزی و بحث‌ها و گفتوگوهای جدی است. من چند نظر دارم در رابطه با کتاب: اول اینکه این کار یک کار مهمی است و وجه تاریخی سیاسی و حقوقی و جامعه شناختی عمیقی دارد؛ دوم برخلاف محققانی که از بیرون وارد عرصه تاریخ می‌شوند و به منابع اصلی رجوع نمی‌کنند و از هر کتاب دم دستی استفاده می‌کنند، کتاب شما منابع اصیل را دیده است؛ سوم به نظر من این یک مسأله تازه در حوزه پارلمان­شناسی در ایران است، اینکه چگونه مفهومی مانند مجلس وارد عرصه سیاسی کشور ما شد؛ چهارمین بحث من در خصوص روش کار است که کار شما از حیث روش­شناسی نیز پیشگام است. آقای ملائی در ادامه گفتند البته من فلسفه عنوان کتاب را درنیافتم: فرصت از دست رفته پارلمان در ایران؟!. بنظر من پارلمان از جمله نهادهایی است که به درستی در ایران شناخته و استقرار پیدا کرده است. اما اینکه چرا مجلس منفعل بود بحث دیگری است اما خود تأسیس نهاد پارلمان ایده بسیار قدرتمندی است و یکی از افتخارات ایرانی‌ها است. پارلمان ایران یکی از نیرومندترین پارلمان‌ها در زمان تأسیسش بود که به کانون تحولات سیاسی کشور تبدیل شد.

محمود صادقی

از نظر آقای صادقی نکته مهمی که در این کتاب به آن پرداخته شده بحث جدال‌های مفهومی پیرامون مفهوم مجلس است. شاید جدال بین مفهوم سنت و مدرنیته به نوعی جدال بر سر بحث پارلمان است. من تجربه خودم را به عنوان یکی از نمایندگان مجلس دهم می‌گویم من فکر می‌کردم وقتی که وارد مجلس شدم دو یا سه ماه بیشتر در این مجلس دوام نمی‌آورم. من امید نداشتم که زیاد دوام بیاورم بعداً متوجه شدم این برداشت درستی نبوده با همه کژدار و مریض بودن پارلمان، ظرفیت مهمی در آن موجود است. همینکه نطق نماینده مستقیم از رادیو پخش می‌شود، همینکه نطق نماینده در روزنامه رسمی ثبت می‌شود مهم است. کمتر قدرتی در ایران چنین ظرفیتی را دارد، نه قوه قضائیه و نه دادگستری چنین امکانی را ندارد. فقط مجلس این امکان را دارد که پژواک صدای مردم باشد، حتی در همان سطح محدودش. از نظر صادقی، در ابتدای تأسیس نظام جمهوری اسلامی به اندازه کافی جدال مفهومی صورت نگرفت یعنی در مدت کوتاهی که قانون اساسی نوشته شد مجالی برای جدال بین تفکرهای مختلف وجود نیامد هرچند در مجلس خبرگان حرف‌های جدی زیادی زده شده اما این حرف­ها در سطح بدنه علمی کشور مجال طرح پیدا نکرد. وی در ادامه گفت من فکر می‌کنم در دوره مشروطه بحث‌های فراوانی بین مشروطه­خواهان و مشروعه خواهان شکل گرفت. در واقع در زمان شکل­گیری و به نتیجه رسیدن مشروطه در ایران درگیری فکری زیادی شکل گرفت. آنچه من به آن اعتقاد دارم این است که پارلمان با سه چالش جدی مواجه است: یکی در ارتباط با مردم، دیگری در نسبت با حاکمیت و سوم نسبت به شرع. به نظر من این سه مورد در همان دوره مشروطیت و تأسیس پارلمان جزء چالش‌های ما بوده الان هم جز چالش‌های کشور ما است.

این جلسه علمی با پرسش و پاسخ میان مخاطبان با سخنرانان به پایان رسید. طرح پرسش­های مختلف از سوی شرکت کنندگان در نشست علمی مذکور و ارائه پاسخ توسط نویسنده کتاب و دیگر سخنرانان از دیگر بخش­های این نشست بود. گروه مطالعاتی روندهای فکری پژوهشكده مطالعات استراتژیک خاورمیانه امیدوار است چنین آثار و نشست­هایی بتواند در حل و فصل معضلات جامعه ایران و منطقه خاورمیانه نقش داشته باشند و راههای برون­رفت از معضلات موجود را بگشایند. بدون تردید مسائل و معضلات هر حوزه تنها توسط محققان و متخصصان آن حوزه قابل حل و فصل است و این امر یعنی پرداختن به تبارهای فکری مسائل سیاسی و اجتماعی بیش از هر چیز نیازمند مشارکت جامعه علمی، اساتید و پژوهشگران این حوزه است.

نویسنده گزارش: زهرا اکبری ، دبیر گروه روندهای فکری در ایران و خاورمیانه

جهت ارجاع علمی: گزارش نشست 12 تیر 1401 گروه روندهای فکری با عنوان « رونمایی و نقد و بررسی کتاب: فرصت از دست رفته پارلمان در ایران»، تاریه انتشار در مرکز: 1401/4/18