آینده محور عراق - سوریه و جمهوری اسلامی ایران در تحولات منطقه

نویسنده: سید حسین موسوی، رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق، در هفته آخر تیرماه 1402 به منظور دیدار با رئیس جمهور سوریه بشار اسد به این کشور سفر کرد. شایان ذکر است از 12 سال پیش یعنی از سال 2011 تاکنون هیچ سفر رسمی در این سطح به سوریه انجام نشده بود.

پس از اجلاس فوق ­العاده اتحادیه عرب در 17 اردیبهشت 1402 که با حضور وزرای خارجه کشورهای عرب برگزار شد، با رفع تعلیق عضویت سوریه در نشست اتحادیه، کشورهای عربی پس از 12 سال قطع ارتباط یکی پس از دیگری روابط خود را با سوریه از سر گرفتند. رئیس جمهور سوریه در 29 اردیبهشت با شرکت در سی و دومین نشست سران کشورهای عربی در جده و دیدار با سران کشورهای عرب ازجمله محمد بن سلمان ولیعهد عربستان مجددا توانست جایگاه خود را در اتحادیه عرب البته به صورت مشروط بدست آورد. در دیدار نخست وزیر عراق با رئیس جمهور سوریه، آنها علاوه بر تقویت همکاری­ها بر هماهنگی در امور سیاسی و مبارزه با تروریسم تاکید کردند و نخست وزیر عراق این دیدار را ترجمان واقعی روابط برادرانه و تاریخی دو کشور برشمرد.

همچنین رئیس جمهور سوریه این دیدار را فرصتی برای ایجاد روابط نهادی و دستیابی به یک جهش بزرگ در همکاری های دو جانبه قلمداد کرد. السودانی در این دیدار تاکید کرد که کلید امنیت و ثبات منطقه مقابله با چالش­های اقتصادی مشترک است. 

گفته شده است طرفین درباره طیف وسیعی از موضوعات ازجمله امنیت بیش از 600 کیلومتر مرز مشترک و گذرگا­ه های زمینی نیز گفتگو کرده ­اند. همکاری دو کشور در مبارزه با داعش و هسته ­ای پراکنده این گروه که در مناطق بیابانی بین دو کشور پناه گرفته ­اند البته امر جدیدی نیست. دو کشور همچنان در اتاق چهارجانبه ای که در زمان جنگ با داعش شکل گرفت و در آن کشورهای روسیه، سوریه، جمهوری اسلامی و عراق مشارکت داشته ­اند، حضور دارند. آنها در این اتاق که از آن به عنوان 4+1 نیز یاد می­ شود همچنان با تبادل اطلاعات و عملیات مشترک همکاری دارند و لازم به توضیح است که طرف پنجم این اتاق مشترک، حزب­­ الله لبنان بوده است. البته ظاهرا همکاری عراق با سوریه در پرونده کردها نیز در این گفتگوها مطرح بوده است، سوری­ها مایلند عراق برای عقب نشینی نیروهای دموکراتیک کرد " قسد" با همکاری آمریکایی­ها میانجیگری کند تا سوریه بتواند حاکمیت بر اراضی خود را بازیابد. اگرچه مناطق نفت خیز شرق سوریه مانند الحسکه و دیرالزور که این نیروها در آنجا مستقر هستند، تحت سلطه آمریکایی­هاست و نفت سوریه در این منطقه توسط آمریکا برداشت می­ شود. در هر حال بعید به نظر می­رسد که نظامیان آمریکایی در آینده نزدیک قصد خروج از این مناطق را داشته باشند. 

مساله خشکسالی و اقدامات یکجانبه ترکیه در برداشت آبهای دجله و فرات نیز از موضوعات مهم گفتگوهای طرفین عراقی و سوری بوده است.

رئیس جمهور سوریه در دیدار با نخست وزیر عراق بر این موضوع تاکید داشته و آن را بزرگترین چالش دو کشور دانسته و از برداشت نفت به عنوان سرقت یاد کرده است. السودانی نیز گفته است عراق برای سهم عادلانه آب فرات با سوریه همکاری می­ کند.  احسان الشمری رئیس مرکز اندیشه سیاسی عراق در تحلیلی از این دیدار دو جانبه به نکته مهمی اشاره کرده و بیان داشته است که عراق افزون بر مبادلات تجاری و همکاری اقتصادی با سوریه بر مسائل امنیتی نیز توجه ویژه­ای دارد.

موضوع "راه توسعه" عراق که در واقع برنامه توسعه نگر عراق است و "السودانی" نخست وزیر عراق مبتکر آن بشمار می­رود، در دیدار با بشار اسد مطرح شده است. الشمری می­گوید: نخست وزیر عراق در تلاش است تا توافقات منطقه­ ای و بین المللی را برای "راه توسعه" که هدفش وصول به دریای مدیترانه از طریق سرزمین­های سوری است، جلب کند. الشمری افزوده است همکاری دو کشور در حوزه انرژی نیز از اهمیت برخوردار است و عراق به منظور تنوع بخشی در مسیرهای صادرات نفت در صدد است خط لوله کرکوک - بایناس را مجددا میان دو کشور راه اندازی کند.

ناگفته پیداست که سوریه هنوز تحت تحریم است و برای بازسازی اقتصاد خود به سرمایه ­گذاری عظیمی نیاز دارد. پیشتر در بیست و هفتم آوریل2023 وزیر حمل و نقل سوریه در کنفرانس توسعه در بغداد اعلام کرده بود که سوریه بر ایجاد ارتباط ریلی میان سوریه، عراق و جمهوری اسلامی ایران تاکید دارد.

سوری ­ها بر ایجاد چنین کریدوری اصرار دارند و آن را یکی از چالش­های بزرگ بر سر راه بازسازی اقتصادی خود می­ دانند. چنین پروژه­ای یک کریدور استراتژیک تلقی می­ شود، سالهاست جمهوری اسلامی نیز در انتظار انجام آن است. این پروژه در سال 2016 برای نخستین بار از سوی ایران اعلام شد و سپس انجام آن از سال 2019 رسما از بندر امام خمینی (ره) آغاز شد تا از طریق شلمچه- بصره و از طریق اراضی عراق و سوریه آن را به بندر لاذقیه متصل سازد. اتصال آبراه خلیج فارس به دریای مدیترانه از طرح­های بزرگ و استراتژیک جمهوری اسلامی ایران است و گرچه تاکنون تحقق نیافته است.

وزیران جمهوری اسلامی در سفرهای خود به عراق و سوریه همواره بر این پروژه تاکید داشته ­اند، طرف عراقی بر مسیر شلمچه - بصره و ایجاد جاده و راه آهن برای انتقال مسافر و کالا موافقت دارد، اما برای اینکه این کریدور تا بنادر سوریه در دریای مدیترانه امتداد یابد، عزم چندانی وجود ندارد و موانع بزرگی بر سر راه آن قرار دارد.

رئیس کل سازمان سرمایه­ گذاری و کمک­ های اقتصادی و فنی ایران در دیدار از گذرگاه مرزی البوکمال میان سوریه و عراق بر ضرورت فعالسازی این کریدور به عنوان مسیری که شرق آسیا را به اروپای غربی متصل کند، تاکید کرده و آن را حلقه مفقود دانسته است. بنظر می­ رسد منافع استراتژیک ایران در باز شدن این کریدور همواره مطرح بوده است و بارها از سوی مقامات جمهوری اسلامی بر آن تاکید شده است. البته بنظر می­رسد مشکل اصلی در عراق باشد. به این معنی که عراقی­ ها علیرغم تمایل شدید خود برای دسترسی به دریای مدیترانه در اتصال این کریدور به جمهوری اسلامی ایران رغبتی ندارند، بویژه آنکه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس اخیرا پیشنهادهای اغواکننده­ای برای سرمایه ­گذاری در این ارتباط به عراق پیشنهاد داده­اند. شواهد موجود این ظن را تقویت م­ی کند که تلاش بسیاری از سوی آمریکا، ترکیه و متحدان عرب آنها در جریان است تا چنین پروژه­ای بدون جمهوری اسلامی ایران محقق شود.

از عمده ­ترین موانع باز شدن این کریدور هراس افکنی نسبت به جمهوری اسلامی ایران است که قصد دارد از این مسیر برای اهداف نظامی استفاده کند، بویژه آنکه شبه نظامیان عراق، سوریه و لبنان بر این کریدور سیطره خواهند داشت.

بنظر می­رسد عراق قصد دارد با بازسازی بندر فاو در پایانه خلیج فارس چنین مسیرهایی را با کمک چین و همسایگان عرب خود مستقل از جمهوری اسلامی ایران به پیش ببرد. شایان ذکر است جمهوری اسلامی ایران و سوریه همچنان تحریم هستند و در آینده نزدیک نمی­ توانند از مواهب چنین طرح­ هایی بدون سرمای گذاری های کلان بهره مند شوند.

سوال بزرگ آن است که آیا جمهوری اسلامی ایران می ­تواند از همه اهرم هایی که در اختیار دارد برای حضور در کریدورهایی که شرق آسیا را به غرب جهان متصل می­ کند، بدرستی استفاده کند؟ این موضوع را آینده نشان خواهد داد