گزارش تحلیلی از تحولات جمهوری سودان

تهیه: زهرا فلاح نژاد، دبیر گروه متن های اساسی در خاورمیانه شناسی

مقدمه

جمهوری سودان ، قبل از منفک شدن بخش جنوبی ، به عنوان بزرگترین کشور اسلامی از نظر مساحت به شمار می رفت ، لیکن پس از جدایی بخش مسیحی نشین در سال 2011 میلادی ، صرفا به عنوان یک کشور مسلمان شناخته می شود . این کشور ، علاوه بر عضویت در سازمان های بین المللی ، عضو اتحادیه آفریقا و سازمان کنفرانس اسلامی نیز می باشد . کشور سودان همچنین عضویت برخی مناسبات منطقه ای ، از جمله اتحادیه بازار مشترک کشورهای شرق و جنوب آفریقا را نیز دارد.

موقعیت کشور سودان از چند منظر دارای اهمیت می باشد، که برخی از آنها به شرح زیر می باشند:

اول. جایگاه ژئوپلیتیکی سودان در شمال، شاخ آفریقا و به ویژه دریای سرخ و همجواری با کشورهای تاثیرگذار منطقه از جمله عربستان سعودی و مصر؛

دوم. جاری بودن دو شاخه اصلی رود بزرگ نیل(نیل سفید و نیل آبی) که مجموعاً حدود 3600 کیلومتر در داخل سودان جریان داشته و به همین علت ، زمینه های بسیار مناسب کشاورزی و دامداری را ایجاد نموده است و نیز منابع عظیم زیرزمینی سرزمین سودان؛

سوم. از یک سو نزدیکی کشور سودان به مرزهای رژیم صهیونیستی و از سوی دیگر روحیات ضد صهیونیستی مردم این کشورکه به دلایل مذکور ایجاد روابط از سوی اسرائیل با سودان را دارای اهمیت می نماید، تلاش های سنوات متمادی برای اثرگذاری بر عدم ایجاد ثبات و تقویت بنیه نظامی و اقتصادی سودان از دغدغه های سردمداران اسرائیل بوده است؛

تحولات سیاسی

به دنبال وقوع تنش های سیاسی در سودان در سال 2019 میلادی و سیطره نیروهای ارتش بر کشور و بازداشت عمرالبشیر (رئیس جمهور) و دولتمردان سیاسی وقت سودان ، که به نوعی کودتا علیه دولت تلقی می گردید ، کنترل اوضاع کشور به دست نظامیان افتاده و تاکنون نیز ارتش و نظامیان بر اوضاع مسلط بوده و رییس دولت، ژنرال عبدالفتاح برهان با عنوان رییس شورای حاکمیتی و فرمانده ارتش سودان ، زمام امور را در دست دارد؛

روابط سیاسی ج.ا.ایران با  سودان، در زمستان سال 1394 و متعاقب آغاز جنگ یمن به رهبری عربستان سعودی و گروه ائتلاف (امارات، قطر، کویت، سودان، بحرین و...) و بنابر تصمیم یکجانبه دولت سودان، با بسته شدن سفارتخانه های دو کشور عملاً قطع گردیده و کماکان در همان وضعیت قرار دارد.

آخرین وضعیت تنش های داخلی

پس از کودتای نظامیان و سرنگونی دولت عمرالبشیر ، درگیری های منطقه ای در داخل سودان شدت گرفت ، تا جایی که وضعیت بی ثبات کشور باعث گردید تا برخی کشورهای ذینفع در منطقه، تحرکاتی را در داخل سودان آغاز نمایند، در زیر به برخی از عوامل اصلی بروز و ادامه درگیری های داخلی سودان اشاره می شود؛

• در پی تلاش های اسرائیل به منظور ایجاد ارتباط و نفوذ منطقه ای در خاورمیانه (معروف به تطبیع یا عادی سازی روابط با کشورهای عربی منطقه) ، برخی مسئولین آن رژیم ، ضمن حضور در سودان شروع به پیشبرد سیاست عادی سازی نموده و در این راستا ، ارتباطاتی را با فرماندهان نظامی شورای حاکمیتی سودان برقرار و با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی سودان و نیز اهمیت راهبردی سودان برای آن رژیم از نظر نزدیکی به مرزهای اسرائیل ، پایگاه های نفوذ خود را در آن کشور مستقر نمودند .
• عامل مهم و تاثیرگذار دیگر ، حضور پشت پرده دولت امارات متحده عربی در تحولات قبل و حین تنش ها و درگیری های داخلی سودان می باشد که برخلاف نقش رژیم اسرائیل، حضور امارات در تحولات بی ثبات کننده سودان به عنوان حمایت کننده مالی و لجستیکی درگیری ها با حمایت از نیروهای معارض که با عنوان نیروهای واکنش سریع (دعم سریع) شناخته می شوند صورت می گیرد.
• نقش مصر و عربستان سعودی ، به عنوان دو کشور تاثیرگذار در منطقه و جهان عرب و نیز به عنوان دو همسایه ی مهم سودان نیز نباید نادیده گرفته شود، به گونه ای که مصر ضمن حمایت ها و کمک های انسان دوستانه به مردم سودان از ابتدای درگیری ها تا کنون همواره تلاش نموده تا نزاع داخلی بین ارتش و نیروهای شبه نظامی خاتمه یابد، لیکن این تلاش ها به دلایل مختلف نتیجه بخش نبوده است. آخرین پیگیری نیز با حضور ژنرال برهان در مصر 8 شهریور ماه و دیدار با السیسی درخصوص بررسی آخرین تحولات میدانی، درگیری های ارتش با معارضین و نیز حل و فصل بحران سودان با رییس جمهور مصر رایزنی و تبادل نظر نمود که ژنرال برهان در این دیدار مجدداً اعلام نمود که ارتش و شورای حاکمیتی به دنبال تداوم حاکمیت خود بر سودان نبوده و تلاش دارند تا ضمن دفع خطر و تهاجم نیروهای واکنش سریع به عنوان یک عنصر بر هم زننده امنیت در سودان زمینه را برای برگزاری انتخابات آزاد توسط مردم سودان به منظور انتخاب حکومت جدید آن کشور اقدام نمایند. این اظهارات ژنرال برهان با استقبال گسترده جریان های سیاسی سودان و کشورهای همسایه مواجه گردیده است.
• عربستان سعودی نیز به دلیل اهمیت سودان برای آن کشور و تاثیرات منفی بحران سودان بر امنیت مرزهایش، از ابتدای بحران چندین مرتبه با دعوت از دو طرف سعی در به پایان رساندن درگیری داشته ، که این تلاش ها نیز تاکنون بی نتیجه مانده است.

انگیزه های کشورهای حامی درگیری ها

• با توجه به دیدگاه و سیاست کلی کشورهای عربی و اسلامی درخصوص مساله فلسطین و اسرائیل، از جمله دیدگاه و سیاست ایران به عنوان جدی ترین دشمن اسرائیل در منطقه و جهان و با هدف جلوگیری از حضور کشورهای متعارض، اسرائیل از سال ها قبل تلاش های خود را برای متوقف نمودن حضور و نفوذ دولت های دشمن خویش در نزدیکی مرزها و سرزمین های اشغالی به کار بسته است ، کما اینکه در زمان حضور ایران در سودان چندین بار اقدام به بمباران و هدف قرار دادن تاسیسات نظامی نمود که ایران برای کشور سودان احداث نموده بود و در حال حاضر نیز آن رژیم ، موقعیت کنونی را بهترین فرصت برای تثبیت جایگاه و پایگاه خود در همسایگی مرزهایش می داند تا بدین ترتیب به زعم خود سدی در برابر نفوذ نیروهای دشمن ایجاد نماید.
• بنابر اطلاعات میدانی از کشور سودان، امارات به عنوان یکی از عوامل همیشگی ایجاد تنش در منطقه و با هدف حفظ نفوذ و حضور خویش در منطقه سوق الجیشی دریای سرخ و شمال آفریقا و بهره برداری حداکثری از منابع غنی منطقه و بویژه سرزمین سودان ، تلاش دارد تا با حمایت های مالی و لجستیکی از نیروهای معارض (نیروهای واکنش سریع) علاوه بر ایجاد زمینه های لازم در دولت آینده سودان، دریچه های اقتصادی مورد نیازش را برای آینده حفظ نماید. قابل ذکر است امارات علاوه بر تامین منابع مالی معارضین، اسلحه و مهمات و تجهیزات مورد نیاز را نیز از طریق مرزهای کشورهای چاد، لیبی و آفریقای مرکزی به دست معارضین می رساند. نکته دیگر اینکه با توجه به همجواری پورت سودان به عنوان بندری استراتژیک در دریای سرخ با عربستان سعودی، امارات تمامی تلاش های خود را برای تفوق و برتری نیروهای معارض مصروف می دارد تا شاید با تسلط بر صحنه ی سیاسی سودان منافع دراز مدت در این منطقه از دست عربستان سعودی خارج و به امارات تعلق یابد.

ضمن اینکه امارات به دنبال طلا و سایر منابع طبیعی و زیرزمینی سودان نیز می باشد، نکته قابل تامل این که با سقوط دولت عمرالبشیر، سرمایه گذاری اماراتی ها در زمینه کشاورزی در سودان با هدف تامین منابع غذایی مورد نیاز امارات (که همزمان با خروج ایران از سودان شروع گردید) دچار توقف گردیده و امارات نیاز دارد تا برای نیل به اهداف بلند مدت اقتصادی خود در سودان پروژه های کلان کشاورزی خود را نیز در سودان ادامه دهد. اراضی قابل کشاورزی سودان که در حاشیه دو رود نیل سفید و نیل آبی و نیز نیل واحد واقع گردیده معادل مساحت کشور لبنان بوده و تقریبا تمام علوفه مورد نیاز شرکت «معظم المراعی» از کشور سودان تامین می گردد.

عربستان سعودی و مصر نیز به عنوان دو همسایه ی مهم سودان تلاش دارند تا ضمن حفظ دولت نظامی، زمینه های لازم برای حضور خود در سودان و بهره مندی از منافع اقتصادی و سیاسی حاصله در آینده را تضمین نمایند.

آخرین وضعیت درگیری ها در سودان

بنابر اطلاعات دریافتی میدانی از سودان علیرغم حمایت های صورت گرفته از معارضین (که اکثرا از نیروهای جدا شده از ارتش سودان) به فرماندهی محمد حمدان دِقلو[1] و نیز نیروهای مزدور (مرتزقه) که از کشورهای چاد ، لیبی ، آفریقای مرکزی و نیجر هستند توسط نیروهای واکنش سریع جذب گردیده و مبالغ مالی خوبی نیز به آنها پرداخت می گردد، ابتکار عمل در دست نیروهای نظامی ارتش است و این در حالی است که گرچه ارتش ملاحظه مناطق مسکونی و خدماتی و درمانی را در حملات و دفاع در مقابل معارضین دارد لیکن نیروهای واکنش سریع نه تنها خود را متعهد به عدم حمله به مناطق مذکور نمی نمایند ، بلکه در حملات خود سعی دارند تا مناطق مسکونی ، بیمارستان ها ، مراکز خدماتی و تولیدی را نیز مورد شدیدترین حملات قرار داده و منازل مردم را اشغال و آنان را از خانه و کاشانه خود آواره کنند، قابل ذکر است نیروهای مزدور بیشتر در مناطق غربی سودان به حمایت و پشتیبانی نیروهای شبه نظامی واکنش سریع آمده و حضور دارند. حقوق پرداختی نیروهای شبه نظامی (مورد حمایت امارات) 16 تا 18 هزار دلار برای شش ماه حضور در جنگ علیه ارتش سودان می باشد. حضور نیروهای شبه نظامی در خارطوم و غرب سودان (در منطقه ی جُنِینه در غرب دارفور و نیز در شرق دارفور) بوده و تعداد نیروهای آنان حدود 120 هزار نفر می باشد، فرمانده نیروهای شبه نظامی در آخرین اظهارات خود به شورای حاکمیتی و ارتش سودان پیشنهاد یک آتش بس بلندمدت را ارائه نموده که ژنرال برهان در پاسخ به این پیشنهاد گفته است: « ما هیچ توافقی با خیانتکاران نخواهیم کرد» بدین ترتیب پیش بینی می شود که دامنه بحران داخلی در سودان به دلیل مواضع دو طرف درگیری کماکان ادامه داشته باشد.

بنابر اخبار میدانی واصله، آب و برق 16 استان از 18 استان سودان دچار مشکل شده و قطع می باشد و این در حالی ست که تامین سوخت مورد نیاز خودروها و ژنراتورهای تولید برق در حداقل میزان ممکن و در اکثر مناطق سودان موجود نیست. هم چنین به دلیل در دسترس نبودن آب آشامیدنی سالم مردم آب آلوده رودخانه را برای شرب به صورت دستی تصفیه کرده و می نوشند، و همین این موضوع به شیوع بیماری های خطرناک منجر شده است. با توجه به از بین رفتن زیرساخت های درمانی در خارطوم و سایر شهرها ، دسترسی مردم سودان به دارو و درمان در وضعیت بسیار وخیمی است و در صورت عدم ارسال کمک های بین المللی وقوع فاجعه برای مردم سودان بسیار محتمل است. ضمن اینکه در حال حاضر مصر و سودان جنوبی کشورهایی هستند که به ارتش و مردم سودان کمک های انسان دوستانه اقتصادی، غذایی و دارویی می کنند.

ارتباطات بین المللی

• تاکنون سه مرحله تلاش های بین المللی با وساطت عربستان سعودی و آمریکا بین ارتش و شبه نظامیان به منظور خاتمه درگیری ها صورت گرفته که تماماً به بن بست خورده است.
• با توجه به تخریب ساختمان وتاسیسات وزارت امور خارجه سودان در پایتخت، دولت نظامی اقدام به ایجاد دفتر ارتباطات خارجی در پورت سودان نموده و کلیه ی ارتباطات مورد نیاز با نهادهای بین المللی و کشورها از طریق دفتر مذکور صورت می پذیرد.
• با توجه به اینکه مرکزیت درگیری ها در خارطوم پایتخت سودان در جریان بوده و به همین علت بیشتر زیرساخت های شهری از جمله مراکز دولتی و اداری ، مراکز درمانی ، بانک ها ، مراکز خرید و ... تخریب یا آسیب دیده و بسته شده اند ، لذا بنابر تصمیم شورای حاکمیتی، پورت سودان که فاصله ای 800 کیلومتری با پایتخت دارد به عنوان مرکز موقت فعالیت هیات های دیپلماتیک و نهادهای بین المللی و همچنین برخی از ادارات و وزارتخانه های کلیدی تعیین و روند امور اجرایی و تعاملات بین المللی از این بندر پیگیری می شود، هم چنین این شهر بندری مهمترین مرکز اقتصادی به منظور ورادات کالاهای استراتژیک و اساسی کشور سودان محصوب می گردد.
• موضع ایران در قبال تحولات جاری سودان ، با نگاه به سیاست های کلی نظام ، حفظ ثبات و یکپارچگی کشور سودان و نیز صیانت از مردم و منافع این کشور می باشد که در این راستا دیدار وزیر امور خارجه کشورمان با وزیر خارجه مکلف (موقت) سودان در حاشیه اجلاس کشور جمهوری آذربایجان ، به نوعی حکایت از مواضع ایران جهت آمادگی برای ایجاد ارتباط مجدد بین دو کشور در آینده را دارد، این تمایل و نگاه کلی با دیدار دو وزیر در باکو نشان دهنده مواضع مثبت دو طرف به منظور از سرگیری روابط پس از هشت سال می باشد. از سوی دیگر، با عنایت به ذوب شدن یخ روابط بین ایران و عربستان و نظر به دنباله روی و تبعیت سودان از عربستان در جنگ یمن که به همین دلیل منجر به قطع روابط از سوی سودان با ایران گردید، حکایت از بروز افق های روشنی را در از سرگیری روابط دوجانبه دارد.
• بنابر اطلاعات واصله از برخی منابع سودانی، مشاورین نظامی و سیاسی سودانی توصیه ها و پیشنهاداتی را با نظر مثبت به منظور ایجاد ارتباط با ایران به ژنرال برهان ارائه داده اند.
• با لحاظ نمودن نشانه های مثبت درخصوص از سرگیری روابط بین ایران و عربستان، وجود نگاه و دیدگاه مثبت در میان برخی سیاستمداران و نظامیان سودانی که سابقه همکاری های مطلوب و مناسبی را در حوزه های مختلف نظامی ، تجاری و صنعتی با ایران تا قبل از قطع روابط داشته و این دیدگاه را نیز به رییس دولت منعکس و منتقل نموده اند، به نظر می رسد فرصت مناسبی است تا دستگاه دیپلماسی ایران با بکارگیری عناصر بین المللی و منطقه ای نسبت به گشایش باب جدیدی از روابط سیاسی و اقتصادی با کشور سودان اقدام نماید، زیرا در بازه زمانی کنونی و با در نظر گرفتن تلاش ها خصمانه ی برخی کشورها جهت بر هم زدن نظم سیاسی و تعادل راهبردی منطقه، عدم حضور ایران در تحولات منطقه شاخ آفریقا و خاصه سودان در آینده آسیب های جبران ناپذیر سیاسی و اقتصادی را متوجه کشورمان خواهد نمود.