شکست خود پنداره: چگونه ۷ اکتبر تصویر اسرائیل را در ذهن خود و جهان فرو ریخت

سجاد قیطاسی: عضو «گروه یک» و پژوهشگر مهمان در گروه بررسی مسائل ژئوپولیتیک و استراتژیک خاورمیانه

مناقشه فلسطین و اسرائیل پس از نزدیک به هشت دهه، در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ با عملیات حماس تحت عنوان «طوفان الاقصی» وارد مرحله‌ای جدید شد. این عملیات که به اذعان تحلیل‌گران، بزرگ‌ترین شکست اسرائیل از زمان تأسیس آن به شمار می‌رود، نه‌فقط یک عملیات نظامی، بلکه نقطه عطفی روانی، امنیتی و راهبردی برای منطقه و خود اسرائیل به شمار می‌آید. مهم‌ترین اثر این عملیات را می‌توان در تخریب خودپنداره اسرائیل دانست؛ تصویری که این رژیم در دو سطح یعنی ادراک خود از خویش و ادراک دیگران از آن طی دهه‌ها ساخته بود و حالا به‌یک‌باره دچار فروپاشی شده است. این مقاله با استفاده از رویکرد روان‌شناسانه و چارچوب نظری خودپنداره، این دگرگونی را بررسی کرده و پیامدهای آن را در رفتار امنیتی اسرائیل تحلیل می‌کند.از زمان تأسیس اسرائیل در سال ۱۹۴۸، رهبران آن کوشیده‌اند با اتکا به عناصر امنیتی، ایدئولوژیک و روانی، تصویری از اسرائیل به‌عنوان بازیگری شکست‌ناپذیر و قدرتمند بسازند. سه اصل بازدارندگی، هشدار استراتژیک، و پیروزی سریع پایه‌های این تصویر را تشکیل داده‌اند. هدف از این تصویرسازی، ایجاد ترس در دل دشمنان و تقویت اعتماد داخلی در اسرائیل بوده است. به‌مرور زمان، این تصویر به خودپنداره‌ای بدل شد که هویت اسرائیل را تعریف می‌کرد. با این حال، عملیات ۷ اکتبر از سوی حماس، این تصویر را به چالش کشید. ورود نیروهای حماس از زمین، دریا و هوا به عمق سرزمینی اسرائیل و تلفات انسانی گسترده، گنبد آهنین را بی‌اثر و سیستم اطلاعاتی اسرائیل را ناکارآمد نشان داد. این رویداد نه تنها یک شکست نظامی بلکه یک بحران عمیق در سطح روانی و هویتی برای اسرائیل ایجاد کرد.

مدل مفهومی این تحلیل بر اساس تئوری خودپنداره شکل گرفته است. خودپنداره، مجموعه‌ای از ادراکات فرد یا بازیگر درباره خود است که شامل باورها، احساسات، ارزش‌ها و نقش‌ها می‌شود. زمانی که شکافی میان خودپنداره و واقعیت شکل می‌گیرد، بحران بروز می‌کند. در این چارچوب، تخریب خودپنداره موجب اقدامات واکنشی برای بازسازی آن می‌شود، حتی اگر این اقدامات پرهزینه، پرریسک و برخلاف منطق عقلانی باشند. پژوهش نشان می‌دهد که اسرائیل پس از عملیات ۷ اکتبر، برای احیای تصویر شکست‌ناپذیری خود به کنش‌هایی دست زده که در بسیاری موارد از خطوط قرمز عبور کرده و امکان شعله‌ور شدن جنگی گسترده در منطقه را افزایش داده است.

در تحلیل روند عملیات طوفان الاقصی آمده است که این حمله با مشارکت بیش از ۱۵۰۰ نیروی حماس از زمین، هوا و دریا صورت گرفت و با شلیک بیش از ۲۲۰۰ موشک، مرگ‌بارترین روز تاریخ اسرائیل را رقم زد. حمله با هدف پایان دادن به محاصره غزه و دفاع از مسجدالاقصی انجام شد و موجب فروپاشی ادراک امنیتی اسرائیل از خویش شد. پیامدهای این عملیات از شکست اطلاعاتی گرفته تا بی‌ثباتی سیاسی درون اسرائیل و توقف روند عادی‌سازی روابط با کشورهای عربی گسترش یافت.

اسرائیل طی سال‌ها با سه محور روایی اصلی برای ساختن تصویر استثنایی از خود تلاش کرده بود: اول، روایت مردم همیشه در معرض مرگ؛ دوم، ایده قوم برگزیده یهود؛ و سوم، پیروزی‌های نظامی مکرر. این روایت‌ها منجر به شکل‌گیری تصویری قدرتمند از اسرائیل در ذهن خود و دیگران شده بود که بر آن اساس، بسیاری از کشورهای عربی وارد روند عادی‌سازی شدند. اما عملیات ۷ اکتبر همه این بنیان‌ها را زیر سؤال برد.

باید گفت که سه فرض اساسی در خودپنداره اسرائیل وجود داشت: گنبد آهنین نفوذناپذیر است، ارتش و سرویس‌های اطلاعاتی همیشه بیدارند و دولت با وجود مشکلات داخلی، کارآمد است. عملیات حماس همه این فرضیات را در هم شکست. پس از این واقعه، جامعه اسرائیل با بحرانی روانی روبرو شد که در نظرسنجی‌ها بازتاب یافت. اکثریت مردم احساس ترس، اضطراب و خشم را تجربه کردند. درون رژیم نیز نخبگان سیاسی و نظامی به شکاف عمیق در ساختار اعتماد عمومی و افول اعتبار ارتش اذعان کردند. این آسیب‌پذیری به شدت ادراک اسرائیل از خود را تخریب کرد.

در سطح بین‌المللی نیز ادراک دیگران از اسرائیل تغییر کرد. پروژه‌های منطقه‌ای مانند کریدور هند-خاورمیانه-اروپا و توافقات ابراهیم تحت‌الشعاع قرار گرفتند. حمایت از فلسطینی‌ها در سطح افکار عمومی کشورهای عربی افزایش یافت و حمایت جهانی از مقاومت تقویت شد. نظرسنجی‌ها نشان داد که اکثریت فلسطینی‌ها عملیات ۷ اکتبر را درست می‌دانند و حماس را به جای تشکیلات خودگردان ترجیح می‌دهند. در جهان عرب نیز مخالفت با عادی‌سازی روابط با اسرائیل رشد کرد و اغلب دولت‌ها تحت فشار افکار عمومی مجبور به اتخاذ مواضع سخت‌تر شدند.

حمایت جهانی از فلسطینی‌ها نه تنها در سطح مردمی بلکه در سطح دولتی نیز افزایش یافت. کشورهای مختلف اقدام به شناسایی فلسطین کردند و در سازمان ملل نیز رأی مثبت به عضویت فلسطین افزایش یافت. در مقابل، اسرائیل به دلیل حملات گسترده‌اش به غزه متهم به نسل‌کشی شد. نهادهای حقوق بشری و دادگاه‌های بین‌المللی از جمله دیوان کیفری بین‌المللی خواستار پیگرد قانونی سران اسرائیل شدند و اسرائیل در فهرست سیاه سازمان ملل قرار گرفت.

در این میان، اسرائیل برای بازسازی خودپنداره‌اش، به اقداماتی تهاجمی و بعضاً بدون استراتژی مشخص روی آورد. حمله گسترده به غزه، تخریب زیرساخت‌ها، بمباران مدارس و پناهگاه‌ها، و هدف‌گیری چهره‌های غیرنظامی در کنار ترور رهبران مقاومت در کشورهای دیگر، حمله ب حزب اله . حملات متقابل با ایران همگی بخشی از این روند بودند. هدف اصلی این اقدامات بازگرداندن بازدارندگی، نمایش قدرت، و القای این تصور بود که اسرائیل هنوز هم توان مقابله با تهدیدها را دارد. اما این رویکرد نه تنها نتوانست خودپنداره مخدوش شده را احیا کند، بلکه هزینه‌های انسانی، سیاسی و بین‌المللی سنگینی برای اسرائیل در پی داشت.

اقدامات اسرائیل پس از ۷ اکتبر، بیش از آن‌که مبتنی بر محاسبه باشد، واکنشی به شکاف ایجاد شده در خودپنداره آن است، اسرائیل برای احیای تصویر خود، به جای تمرکز بر دیپلماسی یا استراتژی‌های بلندمدت، وارد میدان کنش‌های آنی، احساسی و پرریسک شده است. از این منظر، رفتار اسرائیل بیشتر بازتاب بحران درونی ناشی از ترس و اضطراب از دست رفتن هویت خودساخته است تا نشان قدرت. سیاست‌هایی که روزی منطق بقاء را دنبال می‌کردند، حالا بیشتر بازتاب تلاش برای فرار از بحران روانی فروپاشی تصویر تاریخی این رژیم‌اند.

در نتیجه باید گفت که عملیات ۷ اکتبر با تخریب خودپنداره اسرائیل، هم ادراک داخلی این رژیم و هم نگاه جهانیان را دگرگون کرد. اسرائیل امروز نه‌تنها با تهدیدات نظامی بلکه با بحران هویتی دست‌وپنجه نرم می‌کند که پاسخ به آن را در کنش‌های خطرناک و واکنشی جستجو می‌کند. آنچه این رژیم را تهدید می‌کند نه فقط موشک‌های مقاومت، بلکه ترک‌برداشتن تصویر ذهنی آن از خویشتن است؛ تصویری که در آینه ذهن خود و دیگران شکسته و احیای آن، بهای سنگینی خواهد داشت.